Het soort SMOG dat je leven beter kan maken

Kent u SMOG? En dan bedoelen we niet de luchtvervuiling die mensen ziek maakt. SMOG is namelijk ook iets anders: Spreken Met Ondersteuning van Gebaren. En u zou het ook moeten leren.

Als Vlaanderen ongeveer 6,5 miljoen inwoners telt en naar schatting 1% van hen een verstandelijke handicap heeft, dan leven er in Vlaanderen 45 000 à 65 000 personen met een verstandelijke beperking. Een aanzienlijk deel van hen ondervindt moeilijkheden in de communicatie. Voor hen, maar ook voor andere personen met communicatieproblemen, is er SMOG.

Als praten misloopt

Een doorsnee succesvolle communicatie bestaat uit vijf stappen: drie bij de spreker, twee bij de luisteraar (Figuur 1). In de eerste stap ontstaat het idee dat de kern zal vormen van de boodschap. In de tweede stap moet de spreker het idee formuleren. Hij of zij kiest specifieke woorden of gebaren om de boodschap over te brengen. In de derde stap zendt de spreker die boodschap naar de ontvanger, bijvoorbeeld door de woorden uit te spreken of door gebaren te maken. De luisteraar moet dan de boodschap ontvangen. In de laatste stap interpreteert hij of zij die informatie om te begrijpen wat de spreker bedoelt. Vervolgens kan hij of zij overgaan naar stap één, waarin het idee voor de reactie ontstaat. Zo ontstaat een cyclus van communicatie.

Figuur 1: Vijf stappen in de communicatie.

Tijdens de communicatie kan er in elke stap iets mislopen. Je kan bijvoorbeeld moeite hebben om de boodschap uit te spreken of de knipoog van je gesprekspartner missen, zodat je niet doorhebt dat hij of zij een grapje maakt. Er kan ook iets misgaan in de laatste stap: je hoort of ziet de boodschap wel, maar begrijpt niet wat je communicatiepartner bedoelt. Wie vaak problemen ervaart met een of meerdere stappen in de cyclus, heeft communicatiemoeilijkheden.

SMOG als oplossing

SMOG is een gebarensysteem dat je gebruikt om gesproken taal te ondersteunen en is gebaseerd op de Vlaamse Gebarentaal. Het bestaat uit ongeveer 500 gebaren die je meestal duidelijk kan verbinden met hun betekenis. Ze zijn bovendien motorisch eenvoudig: ze zijn gemakkelijk uit te voeren. Men koos bewust voor een beperkte set basisgebaren die meerdere betekenissen kunnen hebben. Zo kan je met het gebaar voor stoel ook verwijzen naar een krukje of een zetel. Op die manier moet de SMOG-gebruiker slechts een beperkt aantal gebaren kennen.

Veel mensen met communicatiemoeilijkheden hebben baat bij het gebruik van SMOG. Het toepassen ervan in de communicatie bevordert het taalbegrip én de taalproductie bij deze doelgroep. Als luisteraar krijg je meer informatie, want naast de gesproken boodschap krijg je ook visuele ondersteuning. De boodschap is doorgaans minder complex, omdat de spreker moet kiezen uit een beperkte woordenschat waarvoor een gebaar beschikbaar is. Bovendien ligt het spreektempo lager.

Bij de ontwikkeling van SMOG vormden personen met een verstandelijke beperking de beoogde doelgroep. Het systeem wordt intussen gebruikt in heel wat voorzieningen voor personen met een verstandelijke beperking in Vlaanderen. SMOG is echter ook bij andere doelgroepen bruikbaar, zoals bij personen met ALS of bij kinderen met een taalstoornis.

Een wereld van verschil

SMOG wordt op veel plaatsen en in uiteenlopende situaties gebruikt. Duizenden personen met communicatiemoeilijkheden ervaren minder problemen als hun gesprekspartner ook SMOG gebruikt. Toch is het voor gesprekspartners niet altijd even gemakkelijk om SMOG te gebruiken. Je moet je handen vrij hebben, je moet bewust nadenken over wat je zegt en welke gebaren je gaat gebruiken… Soms zijn de omstandigheden niet ideaal en is het eenvoudiger om alleen een mondelinge boodschap te gebruiken. Dat gaat echter ten koste van het begrip bij de persoon met communicatiemoeilijkheden.

Om na te gaan in welke situaties er meer of net minder SMOG gebruikt wordt, observeerden we het SMOG-gebruik in een dagcentrum voor volwassenen met een beperking en een school voor buitengewoon secundair onderwijs. In elke setting selecteerden we twee cliënten, die we in drie verschillende situaties volgden. We kozen voor een lunchmoment, een activiteit waarbij de focus ligt op communicatie en een activiteit waarbij dat niet het geval is. Tijdens de observaties keken we naar het gedrag van de cliënten en hun begeleiders. Hoeveel communiceerden ze? Gebruikten ze daarbij vooral mondelinge boodschappen of ook SMOG? Moedigde de begeleider het SMOG-gebruik van de cliënt aan?

Uit ons onderzoek blijkt dat de situatie inderdaad een rol speelt. Begeleiders, en in minder mate ook cliënten, gebruiken meer SMOG tijdens activiteiten die specifiek gericht zijn op communicatie. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om een groepsgesprek of een sessie die bedoeld is om SMOG-gebaren te oefenen. De omgeving lijkt wat minder samen te hangen met het SMOG-gebruik. Er zijn weinig verschillen tussen het SMOG-gebruik van begeleiders in het dagcentrum en op school. De begeleiders in beide settings hebben ook een gelijkaardige, overwegend positieve houding tegenover SMOG.

Cliënten blijken meer SMOG te gebruiken als de begeleiders hen daartoe aanmoedigen. We bedoelen daarmee dat de begeleiders complimentjes geven, vragen om een specifiek SMOG-gebaar te maken of het gebaar van een cliënt overnemen ter bevestiging. Dat aanmoedigen komt trouwens vaker voor wanneer begeleiders zelf ook meer SMOG gebruiken. Tot slot is er een samenhang tussen de mate waarin begeleiders en cliënten gebaren gebruiken: meer SMOG door de begeleiders gaat gepaard met meer SMOG door de cliënten.

Nu u nog!

Spreken Met Ondersteuning van Gebaren biedt verschillende voordelen. Het verbetert het begrip in de communicatie en kan helpen bij de taalproductie. We weten dat begeleiders, en bij uitbreiding alle gesprekspartners, een belangrijke rol kunnen spelen in het SMOG-gebruik van personen met communicatiemoeilijkheden. Wie zelf SMOG kent, kan niet alleen beter begrijpen wat een SMOG-gebruiker wil vertellen, maar kan ook zijn of haar eigen boodschap duidelijker overbrengen. Als u dus iemand kent met communicatiemoeilijkheden die SMOG gebruikt, dan is het volgen van een basiscursus SMOG een uitstekend idee. En als u nog niemand kent die SMOG gebruikt, is SMOG leren óók een uitstekend idee – u weet maar nooit wanneer u iemand ontmoet met wie u graag een praatje maakt. Al dan niet met een gebaar erbij.