Fysisch antropologisch onderzoek van rurale populaties in middeleeuws Vlaanderen in Noordwest-Europees perspectief adhv Moorsel

Marit Van Cant
Persbericht

Fysisch antropologisch onderzoek van rurale populaties in middeleeuws Vlaanderen in Noordwest-Europees perspectief adhv Moorsel

 

Het fysisch antropologisch onderzoek van 103 (post)middeleeuwse skeletindividuen uit het landelijk gesitueerde Moorsel in Vlaanderen vormde de aanzet van een comparatieve analyse m.b.t. de algemene gezondheidstoestand van rurale middeleeuwse populaties uit Noordwest-Europa. Om tot deze doelstelling te komen, hanteerden we, indien toegankelijk, de fysisch antropologische rapporten van elf geselecteerde casussen en waarbij tevens de problematiek inzake de discipline van de fysische antropologie per besproken land aan het licht kwam. Hierbij viel eveneens de beperking op inzake de studie van rurale (middeleeuwse) populaties, zeker betreffende een gemeenschap met een lagere sociale status. Veelal situeert het osteologisch onderzoek zich op skeletcollecties afkomstig uit kerken en/of in een stedelijke context waardoor we omwille van deze beperking in tijd en ruimte genoodzaakt waren een beroep te doen op urbane en/of in één casus een negentiende-eeuwse referentiepopulatie, zij het van een lagere klasse zodat we dit alsnog als een contrast konden beschouwen.

 

Desalniettemin leverden de onderzoeksresultaten een eerste impressie op aangaande paleodemografische en paleopathologische gegevens van Noordwest-Europese populaties uit hoofdzakelijk rurale gebieden in de middeleeuwen. Allereerst resulteerde de osteologische analyse van Moorsel, desondanks de gedeeltelijk kwalitatieve en kwantitatieve goede bewaring, in enkele opmerkelijke vaststellingen zoals een meer evenwichtige ratio tussen mannen en vrouwen, in tegenstelling tot skeletcollecties uit kerken waarbij een dubbel aantal mannen wordt aangetroffen, en een overduidelijke spierbelasting bij de beide geslachten, niettegenstaande verschillen inzake inserties van de spieren en ledematen. Ook constateerden we eveneens een hogere frequentie van gewrichtsaandoeningen aan de ruggenwervel en traumata aan o.m. de onderste ledematen wat we kunnen toedichten aan zwaardere fysieke inspanningen voor deze landelijke bewoners. Toch opperen we verder dat deze gemeenschap, desondanks de noeste arbeid, vermoedelijk niet noodzakelijk in minder ongezonde levensomstandigheden verkeerde gezien het lage aantal aan vastgestelde infecties en deficiëntieziekten. Vergelijkbare resultaten bekwamen we tevens via de referentiepopulaties uit de comparatieve analyse, waarbij veelal een groter aantal aan traumata en gewrichtsslijtage en een lagere frequentie aan infectieziekten, uitgezonderd het stedelijke ’s-Hertogenbosch uit de eerste helft van de negentiende eeuw, een betere gezondheidsstatus suggereerde voor de rurale bewoner dan voor de stedelijke tegenhanger. Ook de gemiddelde lichaamslengte, veelal een representatie voor de socio-economische conditie van een gemeenschap, duidde niet op onnoemelijk grote discrepanties tussen de verschillende rurale en urbane populaties, behalve voor de Nederlandse casussen (uitgezonderd ’s-Hertogenbosch), waar een hogere lichaamsgrootte werd opgetekend. Ook de gemiddelde sterfteleeftijd was hoger te Nederland, zeker in vergelijking met de Vlaamse casussen, en waarbij evenwel de vrouwelijke sterfteleeftijd te Moorsel het laagst is wat vermoedelijk een primitievere geneeskunde impliceert bij de lagere klasse.

 

Niettegenstaande deze bevindingen stellen we tenslotte in het kader van toekomstig onderzoek microscopische analyses zoals biomoleculaire studies voor die ons o.a. meer duiding kunnen geven inzake de constatering van acute ziektes aangezien deze zich niet altijd manifesteren op het botmateriaal. Wanneer tevens meer data beschikbaar zullen zijn betreffende rurale skeletcollecties, kan zodoende de analyse van Moorsel een complement betekenen voor de huidige lacune, niet alleen in het Belgische (en Vlaamse), maar evenzeer in het Noordwest-Europese, onderzoeksveld.

 

 

Bibliografie

9. Bronnen

9.1. Primaire bronnen

Centrale Archeologische Inventaris, CAI

Aalst, Deelgemeente Moorsel

Cartografisch materiaal

Carte géologique de la Belgique, Lebbeke-Merchtem n°72 (planchettes 5-6 de la feuille XXIII de la carte topographique), Koninklijke Bibliotheek van België, afdeling Kaarten en plannen.

Ferrariskaart (Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik), overzichtskaart 59, Alost (Aalst), 1777.

 

Krantenartikels

Het Nieuwsblad: Johan Velghe, “Opgravingen midden op het Moorsels dorpsplein”, 14 oktober 1987.

 

SOLVA (Intergemeentelijk samenwerkingsverband voor ruimtelijke ordening en socio-economische expansie), afdeling archeologie

SOLVA, Moorsel centrum: Archeologisch onderzoek. December 2009-juli 2010. Rapport 12, p. 1-72.

SOLVA, Moorsel centrum: Archeologiebrochure 3, Aalst s.d.

 

            9.2. Bibliografie

 

Acsádi & Nemeskeri 1970

György Acsádi & János Nemeskeri, History of Human Life Span and Mortality, Boedapest 1970.

 

Aelbrecht 2006

Daniel Aelbrecht, Gezinnenboek Moorsel 1605-1797, deel 1&2, Herdersem 2006.

 

Alves Cardoso & Henderson 2010

F. Alves Cardoso & C.Y. Henderson, “Enthesopathy Formation in the Humerus: Data from Known Age-at-Death and Known Occupation Skeletal Collections”, American Journal of Physical Anthropology 141 (2010), p. 550-560.

 

Aufderheide & Rodríguez-Martin 2008

Arthur C. Aufderheide & Conrado Rodríguez-Martin, The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology, Cambridge 2008 (4 ed.).

                                  

Baetsen 2008

Steffen Baetsen, “Het fysisch antropologisch onderzoek van de menselijke skeletresten”, in:  A.M.J. Derks, J. Kerckhove & P.G. van Hoff (eds), Nieuw archeologisch onderzoek rond de grote kerk van Elst,Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 31 (2008), p. 117-134.

 

Bainbridge & Genovés Tarazaga 1956

Douglas Bainbridge & Santiago Genovés Tarazaga, “A Study of Sex Differences in the Scapula”, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 86 (1956), p. 109-134.

 

Bellens & Vandenbruaene 2006

Tim Bellens & Marit Vandenbruaene, “Het Allerheiligenklooster van de Antwerpse augustijnen (prov. Antwerpen): archeologische en fysisch-antropologische gegevens”, Relicta 2 (2006), p. 197-234.

 

Berry & Berry 1967

A.C. Berry & R.J. Berry, “Epigenetic Variation in the Human Cranium”, Journal of Human Anatomy 101 (1967), p. 361-379.

 

Boddington 1987

Andy Boddington, “Raunds, Northamptonshire: Analysis of a Country Churchyard”, World Archaeology 18.3 (1987), p. 411-425.

 

Boddington et al. 1996

Andy Boddington, G. Cadman, R. Cramp,  D. Parsons, T. Pearson & F. Powell, “Raunds Furnells. The Anglo-Saxon Church and Churchyard. Raunds Area Project”, English Heritage Archaeological Report 7 (1996), p. 1-133.

 

Breitinger 1937

E. Breitinger, “Zur Berechnung der Körperhöhe aus den langen Gliedmassenknochen”, Anthropologischer Anzeiger 14 (1937), p. 249-274.

 

Brickley & McKinley 2004

M. Brickley & J.I. McKinley, Guidelines to the Standards for Recording Human Remains, Southampton-Reading 2004.

                       

Broca 1875

Paul Broca, Instructions craniologiques et craniométriques de la Société d’Anthropologie de Paris, Parijs 1875.

 

Broeckaert 1894

Jan Broeckaert, De vrijheerlijkheid van Moorsel, Gevergem en Wieze en hare costumen, Dendermonde 1894.

                                              

Brooks & Suchey 1990

S.T. Brooks & J.M. Suchey, “Skeletal Age Determination Based on the Os Pubis: A Comparison of the Acsadi-Nemeskéri and Suchey-Brooks Methods”,  Human Evolution 5 (1990), p. 227-238.

 

Brothwell 1981

D.R. Brothwell, Digging up Bones, Oxford 1981.

 

Brown 1985

W.A.B. Brown, Identification of Human Teeth, London 1985.

 

Buckberry & Chamberlain 2002

Jo Buckberry & Andrew Chamberlain,  “Age Estimation from the Auricular Surface of the Ilium: a Revised Method.  American Journal of Physical Anthropology 119.3 (2002), p. 231-239.

 

Bungeneers 1987

Joke Bungeneers, “Hoe werd er in de kathedraal begraven?”, Scharnier 2 (1987), p. 6-7.

 

Bush & Zvelebil 1991

Helen Bush & Mark Zvelebil, “Pathology and Health in Past Societies: an Introduction”, in: Helen Bush & Mark Zvelebil (eds), Health in Past Societies: Biocultural Interpretations of Human Skeletal Remains in Archaeological Contexts, British Archaeological Reports International Series 567, Oxford 1991, p. 3-9.

 

Callebaut 1979

D. Callebaut, “Het Hof te Eksel te Moorsel”, Archaeologia Belgica 220 (1979), p. 5-35.

 

Carpenter & Crane 2010

Ray Carpenter & Steve Crane, Analysis of Human Skeletal Material from the Poulton Research Project: 1995-2008, Poulton 2010.

 

Carré & Guillon 1995

Florence Carré & Mark Guillon, “Habitat et nécropole de Portejoie: le site de Tournedos/Val-de-Reuil (Eure), VIIe-XIVe siècle”, in: Claude Lorren & Patrick Périn (eds), L’habitat rural du haut Moyen Âge (France, Pays-Bas, Danemark et Grande-Bretagne), Actes des XIVe Journées internationales d’Archéologie mérovingienne Guiry-en-Vexin et Paris, 4-8 février 1993, Rouen 1995, p. 145-158.

 

Caselitz 1980

Peter Caselitz, “Bemerkungen zur Paläodemographie des Reihengräberfriedhofes von Osnabrück – Schölerberg”, Osnabrücker Mitteilungen 86 (1980), p. 17-25.

 

Caselitz 1982

Peter Caselitz, “Die frühmittelalterlichen Skelettgräber vom Schölerberg in Osnabrück. Die Ergebnisse der anthropologischen Bearbeitung”, Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte 51 (1982), p. 127-169.

 

Castex 2010

Dominique Castex, “Epidemieën als doodsoorzaak. Archeologisch-antropologisch funerair onderzoek”, in: Sophie Balace & Alexandra De Poorter (eds), Tussen hemel en hel. Sterven in de middeleeuwen, 600-1600 (Jubelparkmuseum, Brussel, 2 december 2010-24 april 2011), Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 2010, p. 31-41.

 

Catteddu 1997

Isabelle Catteddu, “Le site médiéval de Saleux “les Coutures”: habitat, nécropole et églises du haut Moyen Age”, in: Guy De Boe & Frans Verhaeghe (eds), Rural Settlements in Medieval Europe, Papers of the ‘Medieval Europe Brugge 1997’ Conference Volume 6, Zellik 1997, p. 143-148.

 

Chapelot 2010

Jean Chapelot (ed.), Trente ans d’archéologie médiévale en France. Un bilan pour un avenir, Caen 2010.

 

Craig & Buckberry 2010

Elizabeth Craig & Jo Buckberry, “Investigating Social Status Using Evidence of Biological Status: A Case Study from Raunds Furnells”,  in: Jo Buckberry & Annia Cherryson (eds), Burial in Later Anglo-Saxon England, c.650-1100 AD, Oxford 2010, p. 128-142.

 

Daniell 1997

Christopher Daniell, Death and Burial in Medieval England, 1066-1550, Londen-New York 1997.

           

Debrabandere et al. 2010

Frans Debrabandere, Magda Devos, Paul Kempeneers, Vic Mennen, Hugo Ryckeboer & Ward Van Osta, De Vlaamse gemeentenamen. Verklarend woordenboek, Brussel 2010.

 

De Groote & Moens 2008

Koen De Groote & Jan Moens, “Archeologisch onderzoek in de dorpskern van Moorsel (O.-Vl.)”, Archaeologia Mediaevalis 31 (2008), p. 83-84.

 

De Groote et al. 2011

Koen De Groote, Wouter De Maeyer, Jan Moens, Kim Quintelier, Fanny Van Cleven, Ina Vanden Berghe & Wilfried Vernaeve, “Het karmelietenklooster van Aalst (prov. Oost-Vl.) (1497-1797): het gebouwenbestand, de begravingen en het fysisch-antropologisch onderzoek”, Relicta 8 (2011), p. 83-250.

 

Demolon 1995

Pierre Demolon, “L’ habitat rural du Haut Moyen Age dans le nord de la France”, in: Claude Lorren & Patrick Périn (eds), L’habitat rural du haut Moyen Âge (France, Pays-Bas, Danemark et Grande-Bretagne), Actes des XIVe Journées internationales d’Archéologie mérovingienne Guiry-en-Vexin et Paris, 4-8 février 1993, Rouen 1995, p. 45-51.

 

Dierickx 1988

Fons Dierickx, Moorsel, een kijkboek, s.l. 1988.

 

Dodd & McAdam 1995

Anne Dodd & Ellen McAdam, “L’ habitat rural en Angleterre durant la période anglo-saxonne”, in: Claude Lorren & Patrick Périn (eds), L’habitat rural du haut Moyen Âge (France, Pays-Bas, Danemark et Grande-Bretagne), Actes des XIVe Journées internationales d’Archéologie mérovingienne Guiry-en-Vexin et Paris, 4-8 février 1993, Rouen 1995, p. 223-234.

 

Dyer 1997

Christopher Dyer, “Recent Developments and Future Prospects in Research into English Medieval Rural Settlements”, in: Guy De Boe & Frans Verhaeghe (eds), Rural Settlements in Medieval Europe, Papers of the ‘Medieval Europe Brugge 1997’ Conference Volume 6, Zellik 1997, p. 55-61.

 

Eshed et al. 2004

V. Eshed, A. Gopher, E. Galili & I. Hershkovitz, “Musculoskeletal Stress Markers in Natufian Hunter-gatherers and Neolithic Farmers in the Levant: the Upper Limb”, American Journal of Physical Anthropology 123 (2004), p. 303-315.

                                                                                 

Feder & Park 1989

Kenneth L. Feder & Michael Alan Park, Human Antiquity. An Introduction to Physical Anthropology and Archaeology, Californië 1989.

 

Feldesman et al. 1990

M.R. Feldesman, J.G. Kleckner & J.K.  Lundy, “Femure/Stature Ratio and Estimates of Stature in Mid- and Late-Pleistocene Fossil Hominids”,  American Journal of Physical Anthropology 83.3 (1990), p. 359-372.

 

Finnegan 1978

M. Finnegan, “Non-metric Variation of the infracranial skeleton”, Journal of Human Anatomy 125 (1978), p. 23-37.

 

Groen & de Ridder 2007

W.J. Groen & T. de Ridder, VLAK-verslag 15.3. Gat in de Markt 01.101. Het menselijk botmateriaal uit de periode 1000-1050, Vlaardingen 2007.

 

Guillon 1990

Mark Guillon, “Fouiller, dessiner et démonter avec précision plus de 1000 tombes en 12 mois? L’exemple du cimetière médiéval de Tournedos-sur-Seine”, Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris 3-4.2 (1990), p. 61-65.

 

Hadley 2004

Dawn M. Hadley, “Negotiating Gender: Family and Status in Anglo-Saxon Burial Practices, c. 600-950”, in: L. Brubaker & J.M.H. Smith (eds), Gender in the Early Medieval World. East and West, 300-900, Cambridge 2004, p. 301-324.

 

Hamerow 2002

Helena Hamerow, Early Medieval Settlements. The Archaeology of Rural Communities in Northwest Europe, 400-900, Oxford 2002.

 

Hawkey & Merbs 1995

D.E. Hawkey & C.F. Merbs,  “Activity-Induced Musculoskeletal Stress Markers (MSM) and Subsistence Strategy Changes Among Ancient Hudson Bay Eskimos”, International Journal of Osteoarchaeology 5.4 (1995), p. 324-338.

 

Hoppa 1992

Robert Darren Hoppa, “Evaluating Human Skeletal Growth: an Anglo-Saxon Example, International Journal of Osteoarchaeology 2.4 (1992), p. 275-288.

 

Hoppa 1996

Robert Darren Hoppa, Representativeness and Bias in Cemetery Samples. Implications for Palaeodemographic Reconstructions of Past Populations, ongepubliceerde eindverhandeling, University of Hamilton, Canada 1996.                                       

 

Kapandji & Kauer 2009a

Ibrahim Adalbert Kapandji &  J.M.G. Kauer, Bewegingsleer. Deel 1. De bovenste extremiteit, Houten 2009 (2 ed.).

 

Kapandji & Kauer 2009b

Ibrahim Adalbert Kapandji &  J.M.G. Kauer, Bewegingsleer. Deel 2. De onderste extremiteit, Houten 2009 (2 ed.).

 

Klápště & Nissen Jaubert 2007

Jan Klápště & Anne Nissen Jaubert, “Rural Settlement”, in: James Graham-Campbell & Magdalena Valor (eds), The Archaeology of Medieval Europe, vol. 1, Eighth to Twelve Centuries AD, Aarhus 2007, p. 76-110.

 

Knussmann 1988

Rainer Knussmann, Anthropologie: Handbuch der vergleichenden Biologie des Menschen, vol. 1, Stuttgart-New York 1988.

 

Kokkotidis 1999

Klaus Georg Kokkotidis, Von der Wiege bis zur Bahre. Untersuchungen zur Paläodemographie der Alamannen des Frühen Mittelalters. Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen Fakultät der Universität zu Köln, Keulen 1999.

 

Larsen 1997

C.S. Larsen, Bioarchaeology. Interpreting Behavior from the Human Skeleton,   Cambridge 1997.                            

 

Lewis 2000

Mary E. Lewis, “Non-Adult Palaeopathology: Current Status and Future Potential”, in: M. Cox & S. Mays (eds), Human Osteology in Archaeology and Forensic Science, Cambridge 2000, p. 39-57. 

 

Lewis 2002

Mary E. Lewis, “Urbanisation and Child Health in Medieval and Post-medieval England: an Assessment of the Morbidity and Mortality of Non-adult Skeletons from the Cemetries of Two Urban and Two Rural Sites in England (AD 850-1859)”, BAR British Series 339 (2002),p. 1-86.

 

Lovejoy et al. 1985

C.O. Lovejoy, R.S. Meindl, T.R. Pryzbeck & R.P. Mensforth, “Chronological Metamorphosis of the Auricular Surface of the Ilium: a New Method for the Determination of Adult Skeletal Age at Death”, American Journal of Physical Anthropology 68.1 (1985), p. 15-28.

 

Maat et al. 2005

George J.R. Maat, Rob W. Mastwijk & M.A. Jonker, “Citizens Buried in the ‘Sint Janskerkhof’ of the ‘Sint Jans’ Cathedral of ‘s-Hertogenbosch in the Netherlands ca. 1450 and 1830-1858 AD”, Barge’s Anthropologica 8 (2005), p. 1-29.

 

Maat & Mastwijk 2009

George J.R. Maat & Rob W. Mastwijk, Manual for the Physical Anthropological Report. Barge’s Anthropologica Nr. 6. Sixth Edition. Second Print, Leiden 2009.

 

Mac Laughlin & Bruce 1985

Susan M. Mac Laughlin & Margaret F. Bruce, “A Simple Univariate Technique for Determining Sex from Fragmentary Femora: its Application to a Scottish Short Cist Population”, American Journal of Physical Anthropology 67 (1985), p. 413-417.

 

Mays 2002

Simon Mays, “The Relationship Between Molar Wear and Age in an Early 19th Century AD Archaeological Human Skeletal Series of Documented Age at Death”, Journal of Archaeological Science 29.8 (2002), p. 861-871.

 

Mays 2008

Simon Mays, “Septal Aperture of the Humerus in a Mediaeval Human Skeletal Population”, American Journal of Physical Anthropology 136.4 (2008), p. 432-440.

 

Mays 2010

Simon Mays, The Archaeology of Human Bones, Oxon 2010.

 

McIntyre & Bruce 2010

Lauren McIntyre & Graham Bruce, “Excavating All Saint’s. A Medieval Church Rediscovered, Current Archaeology 245 (2010), p. 30-37.

 

Meier & Graham-Campbell 2007

Thomas Meier & James Graham-Campbell, “Life, Death and Memory”, in: James Graham-Campbell & Magdalena Valor (eds), The Archaeology of Medieval Europe, vol. 1, Eighth to Twelve Centuries AD, Aarhus 2007, p. 420-449.

 

Meindl & Lovejoy 1985

R.S. Meindl & C.O. Lovejoy, “Ectocranial Suture Closure: a Revised Method for the Determination of Skeletal Age at Death Based on the Lateral-Anterior Sutures”,  American Journal of Physical Anthropology 68 (1985), p. 57-66.

 

Meschan 1975

Isadore Meschan, An Atlas of Anatomy Basic to Radiology, Philadelphia-Londen-Toronto 1975.

 

Miles 1962

A.E.W. Miles, “Assessment of the Ages of a Population of Anglo-Saxons from Their Dentitions”, Proceedings of the Royal Society of Medicine 55 (1962), p. 881-886.

 

Moens & Quintelier 2010

Jan Moens & Kim Quintelier, “De voorlopers van de Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartkerk te Hofstade (Aalst, prov. Oost-Vlaanderen). Archeologisch noodonderzoek en fysisch-antropologische studie”, Relicta 6 (2010), p. 41-68.

 

Molnar et al. 2011

P. Molnar, T.P. Ahlstrom & I. Leden, “Osteoarthritis and Activity. An Analysis of the Relationship Between Eburnation, Musculoskeletal Stress Markers (MSM) and Age in Two Neolithic Hunter-gatherer Populations from Gotland, Sweden”, International Journal of Osteoarchaeology 21 (2011), p. 283-291. 

 

Moorrees et al. 1963

C.F.A. Moorrees, E.A. Fanning & E.E. Hunt, “Formation and Resorption of Three Deciduous Teeth in Children,”  American Journal of Physical Anthropology 21(1963), p. 205-213.

 

Nemeskeri et al. 1960

János Nemeskeri, László Harsanyi & György Acsádi, Methoden zur Diagnose des Lebensalters von Skelettfunden”, Anthropologischer Anzeiger 24 (1960), p. 70-95.

 

Onisto et al. 1998

N. Onisto, G.J.R. Maat & E.J. Bult, “Human Remains from the Infirmary “Oude en Nieuwe Gasthuis” of the City of Delft in the Netherlands 1265 – 1652 AD”, Barge’s Anthropologica 2 (1998), p. 1-43.

 

Ortner & Putschar 1985

D.J. Ortner & W.G.J. Putschar, Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, Washington 1985.

 

Pieters 1986

Marnix Pieters, “Moorsel”, Archeologisch inventaris Vlaanderen 5 (1986), p. 9-236.

 

Pieters & De Swaef 1997

Marnix Pieters & Walter De Swaef, “Zones met een hoog archeologisch potentieel in de Faluintjes: een eerste overzicht”, in: Fons Dierickx & Danny Wille (eds), Verzorg ons (erf)goed. Inventaris van waardevolle gebouwen, landschappen en archeologische sites in de faluintjes, Herdersem 1997, p. 9-14.

 

Pieters et al. 1999

Marnix Pieters, Koen De Groote, Anton Ervynck, Dirk Callebaut, Brigitte Cooremans & Marc Van Strydonck, “Tussen kapel en kerk: een archeologische kijk op de evolutie van de dorpskerk van Moorsel (10de-20ste eeuw) (Aalst, prov. Oost-Vlaanderen)”, Archeologie in Vlaanderen V (1995-1996), p. 131-157).

 

Polet 2010

Caroline Polet, “Gezondheid en hygiëne. De bijdrage van de antropobiologie”, in: Sophie Balace & Alexandra De Poorter (eds), Tussen hemel en hel. Sterven in de middeleeuwen, 600-1600 (Jubelparkmuseum, Brussel, 2 december 2010-24 april 2011), Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 2010, p. 63-69.

                                  

Renfrew & Bahn 2008

Colin Renfrew & Paul Bahn, Archaeology. Theories, Methods and Practice, Londen 2008 (5 ed.).

 

Reyntens 1892

Oscar Reyntens, De gemeente Moorsel bij Aalst en hare geschiedenis, Gent 1892.

 

Roberts 1998

Charlotte Roberts, Report on Skeletal Remains of One Individual from Poulton Chapel, s.l. 1998.

 

 

Roberts 2009a

Charlotte Roberts, Human Remains in Archaeology. A Handbook, Cambridge 2009.

 

Roberts 2009b

Charlotte Roberts, “Health and Welfare in Medieval England: the Human Skeletal Remains Contextualized”, in: Roberta Gilchrist & Andrew Reynolds (eds), Reflections: 50 years of Medieval Archaeology, 1957-2007, Leeds 2009, p. 307-325.

 

 

Roberts & Glasscock 1983

B.K. Roberts & R.E. Glasscock, Studies in European Rural Settlement in the Medieval and Early Modern Periods. Papers Presented at the Meeting for the Permanent European Conference of the Study of the Rural Landscape, Held at Durham and Cambridge, England, 10-17 September 1981, BAR International Series 185, Oxford 1983.

 

Roberts & Manchester 2010

Charlotte Roberts & Keith Manchester, The Archaeology of Disease, Gloucestershire 2010.

 

Schaefer et al. 2009

M. Schaefer, S. Black, & L. Scheuer, Juvenile Osteology: a Laboratory and Field Manual. Burlington-San Diego-Londen 2009.

 

Schavemaker 2009

Hanneke Schavemaker, Een analyse van The Permanent European Conference for the Study of the Rural Landscape, s.l. 2009.

 

Schelstraete et al. 1986

Carl Schelstraete, Hilde Kintaert & Dorine De Ruyck, Het einde van de onveranderijkheid. Arbeid, bezit en woonomstandigheden in het land van Nevele tijdens de 17e en de 18e eeuw, Nevele 1986.

                                                                                                       

Scheuer & Black 2000

L. Scheuer & S. Black, Developmental Juvenile Osteology, Londen 2000.

 

Schotsmans 2007

Eline M.J. Schotsmans, Diachronisch onderzoek naar de bewaringstoestand van begraven menselijke resten in de bodem van het Vlaamse Gewest, ongepubliceerde eindverhandeling, Vrije Universiteit Brussel, Academiejaar 2006-2007.

 

Schotsmans 2008

Eline M.J. Schotsmans, “Diachronic Research on the Decomposition and Preservation of Buried Human Remains in the Soil of Flanders”, Terra Incognita 3 (2008), p. 55-68.

 

Schwartz 2007

J.H. Schwartz, Skeleton Keys: an Introduction to Human Skeletal Morphology, Development, and Analysis, Oxford 2007.

 

Smith 1984

B.H. Smith, “Patterns of Molar Wear in Hunter-Gatherers and Agriculturalists”, American Journal of Physical Anthropology 63.1 (1984), p. 39-56.

 

SjØvold 1975

T. SjØvold, “Tables of the Combined Method for Determination of Age at Death Given by Nemeskéri, Harsányi and Acsádi”, Collegium Antropologicum 19 (1975), p. 9-22.

 

Smits 2002

Liesbeth Smits, “Menselijk skeletmateriaal”, in : A. Carmiggelt & P.J.W.M. Schulten (eds), Veldhandleiding archeologie. Archeologie Leidraad 1, Zoetermeer 2002, p. 55-60.

                                  

Spencer 1997

Frank Spencer, History of Physical Anthropology. Volume 1. A-L. Edited by Frank Spencer, New York-Londen 1997.

 

Staniaszek 1996

Luc Staniaszek, “Proposition pour une adaptation des méthodes d’enregistrement de terrain. Le site de Saleux  « les Coutures » (Somme), Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris 3-4.8 (1996), p. 181-186.

 

Stuart-Macadam 1985

P. Stuart-Macadam, “Porotic Hyperostosis: Representative of a Childhood Condition”, American Journal of Physical Anthropology 66.4 (1985), p. 391-398.

 

Thoen 1988

Erik Thoen,  Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late Middeleeuwen en het begin van de Moderne Tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de - eerste helft 16de eeuw), deel 1&2, Gent 1988.

 

Treffort 2010

Cécile Treffort, “Begrafenishandelingen en -rituelen”, in: Sophie Balace & Alexandra De Poorter (eds), Tussen hemel en hel. Sterven in de middeleeuwen, 600-1600 (Jubelparkmuseum, Brussel, 2 december 2010-24 april 2011), Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 2010, p. 115-123.                              

 

Trotter & Gleser 1958

Mildred Trotter & Goldine C. Gleser, A Re-evaluation of Estimation of Stature Based on Measurements of Stature Taken During Life and of Long Bones after Death”, American Journal of Physical Anthropology 16 (1958), p. 79-123.

                                  

Trotter 1970

M. Trotter, “Estimation of Stature from Intact Limb Bones”, in : T. Dale Stewart (ed.), Personal Identification in Mass Disasters : Report of a Seminar Held in Washington, D.C., 9-11 December 1968, by Arrangement Between the Support Services of the Department of the Army and the Smithsonian Institution, Washington 1970, s.f.

 

Ubelaker 1994

D.H. Ubelaker, Human Skeletal Remains. Excavation, Analysis, Interpretation, Washington 1994.

 

Uyttersprot 1972

Raymond Uyttersprot, Moorsel onze gemeente, Moorsel 1972.

 

Van Biesen et al. 2009

Fred Van Biesen, Wilfried Moens & Arnold Van de Perre, Moorsel: de heilige Gudula, Herdersem 2009.

                       

Van de Perre 2005

Dirk Van de Perre, “De Vita Sanctae Berlendis en de Miracula Sanctae Berlendis. Teksttraditie, datering, auteurschap en historische kritiek”, in: J.A. Mol (ed.), Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, Hilversum 2005, p. 7-46.

 

Vander Ginst & Vandenbruaene 2006

Vanessa Vander Ginst & Marit Vandenbruaene, “De Sint-Ermelindiskerk in Meldert (Hoegaarden, prov. Vlaams-Brabant). Archeologisch noodonderzoek en fysisch-antropologisch onderzoek”, Relicta 2 (2006), p. 119-151.

 

Veeckman 1997

Johan Veeckman, “Post-Medieval Mortuary Practices in Antwerp (Belgium), in: G. De Boe & F. Verhaeghe (eds), Death and Burial in Medieval Europe, Papers of the ‘Medieval Europe Brugge 1997’ Conference Volume 2, Zellik-Asse 1997, p. 71-75.

 

Verbesselt 1967

Jan Verbesselt, Het parochiewezen in Brabant tot het einde van de 13e eeuw. Deel VII. Tussen Zenne en Dender VI, s.l. 1967.

                                  

Verhulst 1992

Adriaan Verhulst, Rural and Urban Aspects of Early Medieval Northwest Europe, Hampshire-Vermont 1992.

 

Verleyen 1985

Wilfried Verleyen, Groot-Aalst. Een geschiedkundige verhandeling met inventarisatie van zijn straten en gebouwen. Deel 8. Moorsel, Aalst 1985.

 

Villotte 2006

Sébastien Villotte, “Connaissances médicales actuelles, cotation des enthésopathies: nouvelle méthode”, Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris 18 (2006), p. 65-85.                

 

Waldron 2009

Tony Waldron, Paleopathology, New York 2009.

                                                    

Wea 1980

       Workshop of European Anthropologists, Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons”, Journal of Human Evolution 9 (1980), p. 517-549.

                                  

White & Folkens 2005

Tim D. White & Pieter A. Folkens, The Human Bone Manual, Burlington-San Diego-Londen 2005.

 

Wille 1985

E. Wille, “Hoofdstuk I: een geografische schets”, in: Wilfried Verleyen (ed.), Groot-Aalst. Een geschiedkundige verhandeling met inventarisatie van zijn straten en gebouwen. Deel 8. Moorsel, Aalst 1985, p. 21-33.

                            

 

                 

 

 

9.3. Internetbronnen

 

BABAO 2012

British Association for Biological Anthropology and Osteoarchaeology, British Association for Biological Anthropology and Osteoarchaeology, (online), 13 juli 2012.

http://www.babao.org.uk/index/ (13 juli 2012).

 

GFA 2012

Gesellschaft für Anthropologie, “Wir über uns”, in: Gesellschaft für Anthropologie, (online), 17 juli 2012.

http://www.gfanet.de/de/node/3 (17 juli 2012).

 

MSRG 2012

Medieval Settlement Research Group, Medieval Settlement Research Group. About the Group (online), 5 februari 2012.

 http://www.britarch.ac.uk/msrg/msrgintro.htm (14 juli 2012).

 

NOAA 2012

De Nationale Onderzoeksagenda Archeologie, “1.4 Fysische Antropologie”, in: Archeozoölogie en fysische antropologie, (online), 1 juni 2012.

http://www.noaa.nl/content/hst10/h10.1.4.htm (10 juli 2012).

 

NVFA 2012a

Nederlandse Vereniging voor Fysische Antropologie, Nederlandse Vereniging voor Fysische Antropologie, (online), 10 juni 2012.

http://www.nvfa.nl/index.html (10 juli 2012).

 

NVFA 2012b

Nederlandse Vereniging voor Fysische Antropologie, Publicaties. Fysisch-Anthropologische Mededelingen (FAME) 13, (online), 10 juni 2012.

http://www.nvfa.nl/attachment/fame13_2005.pdf (10 juli 2012).

 

TPRP 2012

The Poulton Research Project, “Background to the Poulton Project”, in: The Project, (online), 8 juni 2012.

http://www.poultonproject.org/backpr.shtml (14 juli 2012).

 

VIOE 2012a

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, “9.4. Fysisch-antropologisch onderzoek”, in: Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, (online), mei 2012.

http://www.onderzoeksbalans.be/onderzoeksbalans/archeologie/natuurwetenschappen/fysische_antropologie (8 juli 2012).

 

VIOE 2012b

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, “6.2.3.2. Levenscycli en religie”, in: Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, (online), mei 2012.

http://www.onderzoeksbalans.be/onderzoeksbalans/archeologie/vroege_en_volle_middeleeuwen/onderzoek/topics/religie (12 april 2012).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Universiteit of Hogeschool
Kunstwetenschappen & Archeologie
Publicatiejaar
2012
Share this on: