Van gedrag tot probleemgedrag: (De) Constructie van ADHD
Van gedrag tot probleemgedrag: (De) Constructie van ADHD
Van Gedrag tot Probleemgedrag: een ADHD discours voor de neoliberale waanzin?
Recent wordt behoorlijk veel belangstelling geuit omtrent psychiatrische problematieken in onze samenleving. TV programma’s zoals “Te Gek”, de studiedag “(In)druk” van het Vlaams Kinderrechtencommissariaat, de campagne “Gevaarlijk Jong”… zijn maar enkele voorbeelden. Bovendien verschijnen meer en meer publicaties en lezingen die de link leggen tussen onze hedendaagse – neoliberale - manier van samenleven en het toenemend gebruik van psychiatrische diagnoses en behandelingen. ADHD is een stoornis die hierbij frequent aangehaald wordt ter illustratie. Deze neoliberale manier van leven komt er – cru gezegd – op neer dat we allemaal zo goed mogelijk moeten presteren om (later) zo veel mogelijk succes te hebben.
“…al die hokskes, en dan stempel, barcode en voila abnormaal. De A van abnormaal, de A van ADHD…” (papa)
ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder - is een psychiatrische stoornis waarbij hyperactiviteit, aandachtsproblemen en impulsiviteit de hoofdproblemen vormen. Deze psychiatrische benadering om naar druk, impulsief en onaandachtig gedrag te kijken wordt meer en meer overgenomen door de ruimere bevolking. Men vraagt zich immers af of iemand nog naar deze gedragingen kan kijken zonder de term ‘ADHD’ in de mond te nemen. In termen van de Franse filosoof Michel Foucault kan deze psychiatrische benadering om naar dat gedrag te kijken ook omschreven worden als het hedendaagse discours om dat gedrag te interpreteren en er over te spreken.
Er bestaat echter ook een sociale benadering om naar ADHD te kijken en volgens deze positie is ADHD geen echte stoornis of ziekte, maar eerder een set van gedragingen die niet gewaardeerd wordt binnen een bepaalde samenlevingsordening. Naargelang de omgeving – en ruimer de samenleving – meer of minder tolerant is voor actieve en afgeleide kinderen zal ze immers meer of minder geneigd zijn een stoornis in het gedrag te zien.
“…ik pas zo niet echt altijd in de maatschappij, ik zal het zo zeggen met zo’n grote woorden…”
Volgens Foucault gaat de opkomst van de menswetenschappen – en dus ook de psychiatrie – in de 17e à 18e eeuw samen met de opkomst van een kapitalistisch systeem. Door de opkomst van het kapitalisme, de industrialisering, de verstedelijking, de bevolkingstoename… steeg de vraag naar welvaart en welzijn, een rendabel productieproces, vreedzaam samenleven in de stad etc. Juridische machtsmechanismen volstonden niet langer en men installeerde gedragsmatige normen waarnaar men individuen zou normaliseren – disciplineren. Psychiatrische kennis en praktijken waren hierbij onontbeerlijk. Aldaar de link – volgens Foucault – tussen het belang van een psychiatrische benadering van gedrag en een kapitalistisch economisch systeem.
In het verlengde van dat kapitalisme is in de afgelopen decennia het neoliberalisme gegroeid. In dit laatste is deze kapitalistische logica in alles en iedereen doorgedrongen en zijn wij allemaal uit op persoonlijk succes, materiële winst en leven wij kortom bijna allemaal voor de (bedrijfs)winst – of wordt dit toch min of meer van ons verwacht. Als Foucaults analyse klopt, hoeft het niet te verbazen dat het gebruik van psychiatrische stoornissen uit zijn voegen barst – ook wel ‘psychiatrisering van de samenleving’ genoemd – op het moment dat het kapitalistisch systeem – door het neoliberalisme – ook uit zijn voegen barst. De eerder genoemde lezingen en pleidooien geven ook aan dat dit gebeurd.
De vraag is dan hoe dit neoliberale zijn invloed uitoefent op het leven van kinderen met druk, onaandachtig en impulsief gedrag. Enkele opvallende bevindingen:
Het gedrag van de jongeren wordt vaak wel als ‘anders’ bestempeld door de ouders voor het kind school loopt, maar het wordt pas echt een probleem – laat staan een probleem dat medicatie behoeft – op het moment dat de school in het leven komt.
“…Goh, het gedrag thuis vond ik niet zo’n probleem. Ik kon daar wel mee om. Moest het bijvoorbeeld enkel geweest zijn voor het gedrag thuis, dan zou ik nooit over gegaan zijn tot rilatine. Het was alleen, ja, die resultaten op school zijn niet goed e…” (mama)
De school en de leerkrachten spelen een expliciete rol om de diagnose te laten stellen en over te gaan tot – medicamenteuze – behandeling. Er wordt wel begrip getoond voor leerkrachten, maar niet voor de organisatie van ons – competentiegericht – massaonderwijs.
“… Ik vind het een goei systeem voor slimme kinderen, maar kinderen met een probleem, vind ik, dat een beetje uit de boot vallen (…) De happy few van zij die het goed doen… “ (mama)
Het grootste probleem voor de jongeren zelf situeert zich voornamelijk op het niet kunnen behalen van goede resultaten en dit is voor hen de belangrijkste reden om de diagnose en behandeling te aanvaarden. Medicatie wordt dan ook vooral gebruikt om beter te studeren, zeker in de examens.
“…Want de rilatine maakt u echt gewoon moe alsof ge wilt gaan slapen waardoor ge niet meer zo hyperactief bent. Maar dat is een beetje spijtig want ja dat verknalt wel je leven buiten het studeren. Ge studeert super goed, maar al de rest is naar de kloten…”
Er zijn uiteraard jongeren met ADHD waarbij het probleem zich veeleer situeert in de sociale omgang of waarbij het gezinsleven drastisch onder het gedrag lijdt. De vraag is dan uiteraard in welke mate die sociale gedragsmatige norm en de organisatie van het gezinsleven los staat van de kapitalistische maatschappijvorm en de disciplinering waar Foucault over sprak. Een idee voor verder onderzoek?
Hoe dan ook is de neoliberale prestatienorm een directe probleemconstruerende factor voor het gedrag van jongeren met ADHD waardoor de psychiatrische diagnose en behandeling – veelal medicatie – wordt ingezet. Wij leven in een neoliberale samenleving waarin een prestatienorm bestaat waaraan onze identiteit zich spiegelt en waaraan we dan ook willen voldoen. Voor kinderen en jongeren met druk, impulsief en onaandachtig gedrag is dit niet zo evident en het hoeft dan eigenlijk ook niet te verbazen dat vele van deze jongeren de diagnose ADHD en de behandeling aanvaarden en zelfs verlangen.
Een vreemde – en beangstigende – conclusie is dan dat de sleutel tot het aanpakken van gedragsmatige en psychische problemen niet enkel in de kennis en praktijken van de psychiatrie en andere menswetenschappen ligt, maar ook in veranderingen van het economisch systeem. Een beetje absurd? Niet?
Achterhuis, H. (2011). De utopie van de vrije markt. Rotterdam: Lemniscaat (Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2010).
Albrecht, G. (2005). Encyclopedia of disability. London: Sage Publications.
Amaral, O.B. (2007). Psychiatric Disorders as Social Constructs: ADHD as a Case in Point. Am J Psychiatry, 164(10), 1612-1613.
Baarda, D.B., de Goede, M.P.M. & Teunissen, J. (2001). Basisboek kwalitatief onderzoek: praktische handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Kampen: Stenfert Kroese.
Bailey, S. (2010). The DSM and the dangerous school child. International Journal of Inclusive Education, 14(6), 581-592.
Barkley, R.A., Cook, E.H., Dulcan, M., Campbell, S., Prior, M., Atkins, M., ..., Gillberg, C. (2002). International Consensus Statement on ADHD. Clinical Child and Family Psychology Review, 5(2), 89-111.
Baumgaertel, A., Wolraich, M.L. & Dietrich, M. (1995). Comparison of Diagnostic Criteria for Attention Deficit Disorders in a German Elementary School Sample. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 34(5), 629-638.
Beresford, P. (2000). What have Madness and Psychiatric System Survivors Got to Do with Disability and Disability Studies?. Disability & Society, 15(1), 167-172.
Bogdan, R. & Biklen, S.K. (1998). Qualitative Research for Education. An introduction to theory and methods. Boston: Allyn & Bacon
Bracken, P., Khalfa, J. & Thomas, P. (2007). Recent translations of Foucault on mental health. Current Opinion in Psychiatry, 20, 605-608.
Breeding, J. (2007). The wildest colts make the best horses. Defending the development of spirited young people. Essex: Chipmunkapublishing.
Broekaert, E. (2009). Naar een integratieve handelingsorthopedagogiek. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Broekaert, E., Vandevelde, S. & Briggs, D. (2011). The Postmodern Application of Holistic Education. Therapeutic communities, 31(1), 17-34.
Comstock, E.J. (2011). The end of drugging children: toward the genealogy of the ADHD subject. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 47(1), 44-69.
Conrad P. (1975). The discovery of Hyperkinesis: Notes on the medicalization of Deviant Behavior. Social Problems, 23(1), 12-21.
Conrad, P. & Potter, D. (2000). From Hyperactive Children to ADHD Adults: Observations on the Expansion of Medical Categories. Social Problems, 47(4), 559-582.
Conrad, P. & Schneider, J.W. (1992). The Medicalization of Deviance. In P. Conrad & J.W. Schneider (red.), Deviance and Medicalization: From Badness to Sickness (pp. 28-37). Philadelphia: Temple University Press.
Cooper, P. (2001). Understanding AD/HD: A Brief Critical Review of Literature. Children & Society, 15, 387-395.
Crevits, L. (2008). Neuropsychiatrie. Gent: Academia Press.
Curatolo, P., D’Agati, E. & Moavero, R. (2010). The neurobiological basis of ADHD. Italian Journal of Pediatrics, 36(1). Geraadpleegd via http://www.ijponline.net/content/36/1/79
Danforth, S. & Navarro, V. (2001). Hyper Talk: Sampling the Social Construction of ADHD in Everyday Language. Anthropology & Education Quarterly, 32(2), 167-190.
Davies, P.B. & Bansel, P. (2007). Neoliberalism and education. International Journal of Qualitative Studies in Education, 20(3), 247-259.
Debusschere, B. (17 maart 2012). Ongezond kapitalisme. Hoogleraar Paul Verhaeghe ontleedt de gevolgen van werken en leven in naam van bedrijfswinst. De Morgen, 12-13.
De Folter, R. (1987). Normaal en abnormaal. Enkele beschouwingen over het probleem van de normaliteit in het denken van Husserl, Schütz en Foucault. Groningen: Historische Uitgeverij.
Denzin N.K. (1998). The Art and Politics of Interpretation. In N.K. Denzin & Y.S. Lincoln (red.), Collecting and Interpreting Qualitative Materials (pp. 313-344). Thousand Oaks: Sage Publications.
Devlieger, P., Rusch, F. & Pfeiffer, D. (2003). Rethinking disability: The emergence of new definitions, concepts and communities. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Dick, D.M., Viken, R.J., Kaprio, Pulkkinen, L. & Rose, R.J. (2005). Understanding the Covariation Among Childhood Externalizing Symptoms: Genetic and Environmental Influences on Conduct Disorder, Attention Deficit Hyperactivity Disorder, and Oppositional Defiant Disorder Symptoms. Journal of Abnormal Child Psychology, 33, 219-229.
Dix, G. (2009). Foucault en het (neo)liberalisme. Krisis: Tijdschrift voor actuele filosofie, 2009(1), 100-103. Geraadpleegd via http://www.krisis.eu
dosReis, S., Barksdale, C.L., Sherman, A., Maloney, K. & Charach, A. (2010). Stigmatizing Experiences of Parents of Children With a New Diagnosis of ADHD. Psychiatric Services, 61(8), 811-816.
Dorrestijn, S. (2009a). De actuele Foucault: Ten geleide. Wijsgerig Perspectief, 49(2), 4-5.
Dorrestijn, S. (2009b). Filosofie met het eigen bestaan als inzet: Inhoud en actualiteit van Foucaults late werk. Wijsgerig Perspectief, 49(2), 30-37.
Foucault, M. (1982). Afterword: The Subject and Power. In H.L. Dreyfus & P. Rabinow (red.), Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics (pp. 208-226). New York: The Harvester Press.
Foucault, M. (1984). Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en achttiende eeuw (C.P. Heering-Moorman, vert.). Meppel: Boom (oorspronkelijk werk gepubliceerd in 1961).
Foucault, M. (2010). Discipline, Toezicht en Straf: De geboorte van de gevangenis (Vertalerscollectief Historische Uitgeverij, vert.). Groningen: Historische Uitgeverij (oorspronkelijk werk gepubliceerd in 1975).
Foucault, M. (2010). The Birth of Biopolitics. Lectures at the Collège de France 1978-1979 (Graham Burchell, vert.). New York: Palgrave macmillan (Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2004).
Foucault, M. (2011). De moed tot waarheid. Het bestuur van zichzelf en de anderen II. Colleges aan het Collège de France (1983-1984) (Ineke van der Burg, vert.). Amsterdam: Boom (Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2009).
Froehlich, T.E., Lanphear, B.P., Epstein, J.N., Barbaresi, W.J., Katusic, S.K. & Kahn, R.S. (2007). Prevalence, Recognition, and Treatment of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in a National Sample of US Children. Arch Pediatr Adolesc Med, 161(9), 857-864.
Gabel, S.L. & Connor, D.J. (2008). Theorizing Disability: Implications and Applications for Social Justice in Education. In W. Ayers, T. Quinn & D. Stovall (red.), Handbook of Social Justice in Education (pp. 377-399). New York: Laurence Erlbaum.
Gabel, S.L. & Peters, S. (2004). Presage of a paradigm shift? Beyond the social model of disability toward resistance theories of disability. Disability & Society, 19(6), 586 – 600.
Gajaria, A., Yeung, E., Goodale, T. & Charach, A. (2011). Beliefs About Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder and Response to Sterotypes: Youth Postings in Facebook Groups. Journal of Adolescent Health, 49, 15-20.
Graham, L. (2005). Schooling and ‘disorderly’ objects: doing discourse analysis using Foucault. Paper presented at Australian Association for Research in Education, 2005 Annual Conference, Sydney, 27th November – 1st December.
Graham, L. (2006, 30 november). The Politics of ADHD. In proceedings Australian Association for Research in Education (AARE) Annual Conference Adelaide. Geraadpleegd via http://eprints.qut.edu.au
Graham, L. (2008). From ABCs to ADHD: the role of schooling in the construction of behaviour disorder and production of disorderly subjects. International Journal of Inclusive Education, 12(1), 7-33.
Han, B.C. (2012). De vermoeide samenleving (F. Schuitemaker, vert.). Amsterdam: Van Gennep (Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2010).
Hawthorne, S. (2010a). Embedding values: how science and society jointly valence a concept-the case of ADHD. Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences, 41, 21-31.
Hawthorne, S. (2010b). Institutionalized Intolerance of ADHD: Sources and Consequences. Hypatia, 25(3), 504-526.
Kick, H. (1999). The Ethical Crisis in Psychiatry: Consequences for a comprehensive Diagnosis and Therapeutic Practice. Psychopathology, 32, 159-167.
Krols, N. (2008). Gedragsstoornissen van kinderen zijn een opvoedingsprobleem: “ADHD wordt een levensstijl”. Weliswaar: Welzijns- en gezondheidsmagazine voor Vlaanderen, 84, 34-37.
Larson, J.J., Yoon, Y., Stewart, M. & dosReis, S. (2011). Influence of Caregivers’ Experiences on Service Use Among Children With Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Psychiatric Services, 62(7), 734-739.
Laufer, M. & Denhoff, E. (1957). Hyperkinetic behaviour syndrome in children. Journal of Pediatrics, 50, 463-475.
Lemke, T. (2001). ‘The birth of bio-politics’: Michel Foucault’s lectures at the Collège de France on neo-liberal governmentality. Economy and Society, 30(2), 190-207.
Maras, A. & Vermeiren, R. (2008). Aandachts- en gedragsstoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopathologie: Deel 1 Basisbegrippen (pp. 547-566). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Martin, J.K., Pescosolido, B.A., Olafsdottir, S. & McLeod, J.D. (2007). The Construction of Fear: Americans’ Preferences for Social Distance from Children and Adolescents with Mental Health Problems. Journal of Health and Social Behavior, 48, 50-67.
Masschelein, J. & Simons, M. (2003). De strategie van het inclusieve onderwijsdispositief: Inclusief onderwijs voor exclusieve leerlingen?. In R. Devos & L. Vanmarcke (red.), Uitsluiting-insluiting: kanttekeningen bij een beleid van sociale integratie (pp. 89-112). Leuven: Acco.
Masschelein, J. & Simons, M. (2007). Competentiegericht onderwijs: voor wie? Over de ‘kapitalistische’ ethiek van het lerende individu. Ethische perspectieven, 17(4), 398-421.
McLeod, J.D., Fettes, D.L., Jensen, P.S., Pescosolido, B.A. & Martin, J.K. (2007). Public Knowledge, Beliefs, and Treatment Preferences Concerning Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. Psychiatric Services, 58(5), 626-631.
Neufeld, P. & Foy, M. (2006). Historical reflections on the ascendancy of ADHD in North America c. 1980-c. 2005. British Journal of Educational Studies, 54(4), 449-470.
Nigg, J., Nikolas, M. & Burt, S.A. (2010). Measured Gene by Environment Interaction in Relation to Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). J Am Acad Child Adolesc Psychiatry, 49(9), 863-873.
Paavola, S. (2004). Abduction as a logic and methodology of discovery: the importance of strategies. Foundations of Science, 9(3), 267-283.
Palmer, E.D. & Finger, S. (2001). An Early Description of ADHD (Inattentive Subtype): Dr Alexander Chrichton and ‘Mental Restlessness’ (1798). Child Psychology & Psychiatry Review, 6(2), 66-73.
Parens, E. (2005). Authenticity and Ambivalence: Toward Understanding the Enhancement Debate. The Hastings Center Report, 35(3), 34-41.
Parens, E. & Johnston, J. (2009). Facts, values and Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD): an update on the controversies. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 3(1). Geraadpleegd via http://creativecommons.org/licences/by/2.0
Pelham, W.E. & Fabiano, G.A. (2008). Evidence-Based Psychosocial Treatments for Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 37(1), 184-214.
Pelham, W.E., Foster, E.M. & Robb, J.A. (2007). The Economic Impact of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Children and Adolescents. Ambulatory Pediatrics, 7(1), 121-131.
Polanczyk, G., de Lima, M.S., Horta, B.L., Biederman, J. & Rohde, L.A. (2007). The Worldwide Prevalence of ADHD: A Systematic Review and Metaregression Analysis. Am J Psychiatry, 164(6), 942-948.
Polkinghorne, D.E. (2005). Language and Meaning: Data Collection in Qualitative Research. Journal of Counseling Psychology, 52(2), 137-145.
Rafalovich, A. (2001). Disciplining Domesticity: Framing the ADHD Parent and Child. The sociological Quarterly, 42(3), 373-393.
Raholm, M.B. (2010). Abductive reasoning and the formation of scientific knowledge within nursing research. Nursing Philosophy, 11, 260-270.
Rietveld, M.J.H., Hudziak, J.J., Bartels, M., van Beijsterveldt, C.E.M. & Boomsma, D.I. (2004). Heritability of attention problems in children: longitudinal results from a study of twins, age 3 to 12. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 577-588.
Roberts, M. (2005). The production of the psychiatric subject: power, knowledge and Michel Foucault. Nursing Philosophy, 6, 33-42.
Root, R.W. & Resnick, R.J. (2003). An update on the Diagnosis and Treatment of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Children. Professional Psychology: Research and Practice, 34(1), 34-41.
Rose, N. (2001). The Politics of Life Itself. Theory, Culture & Society, 18(6), 1-30.
Rose, N. (2010). Normality and pathology in a biomedical age. In B. Carter & N. Charles (red.), Nature, Society and Environmental Crisis (pp. 66-83). Malden: Wiley-Blackwell.
Rosenhan, D.L. (1973). On being sane in insane places. Science, 179, 250-258.
Sax, L. (2001). Reclaiming Kindergarten : Making Kindergarten Less Harmful to Boys. Psychology of Men & Masculinity, 2(1), 3-12.
Sax, L. & Kautz, K.J. (2003). Who First Suggests the Diagnosis of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder?. Ann Fam Med, 1(3), 171-174.
Shakespeare, T. (1996). Disability, Identity and Difference. In C. Barnes & G. Mercer (Eds.), Exploring the Divide (pp. 94-113). Leeds: The Disability Press.
Singh, I. (2002). Biology in Context: Social and Cultural Perspectives on ADHD. Children & Society, 16, 360-367.
Singh, I. (2002). Bad Boys, Good Mothers and the “Miracle” of Ritalin. Science in Context, 15(4), 577-603.
Singh, I. (2005). Will the “Real Boy” Please Behave: Dosing Dilemmas for Parents of Boys with ADHD. The American Journal of Bioethics, 5(3), 34-47.
Singh, I. (2008). Beyond polemics: science and ethics of ADHD. Nature Reviews Neuroscience, 9, 957-964.
Singh, I. (2011). A disorder of anger and aggression: Children’s perspectives on attention deficit/hyperactivity disorder in the UK. Social Science and Medicine, 73, 889-896.
Singh, I., Kendall, T., Taylor, C., Mears, A., Hollis, C., Batty, M. & Keenan, S. (2010). Young People’s Experience of ADHD and Stimulant Medication: A Qualitative Study for the NICE Guideline. Child and Adolescent Mental Health, 15(4), 186-192.
Smaling, A. (2004). Dubbelzinnigheid of creatieve spanning in de GT-benadering? Een reactie op Paul ten Have. Kwalon, 9(3), 15-17.
Stergiakouli, E. & Thapar, A. (2010). Fitting the pieces together: current research on the genetic basis of attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD). Neuropsychiatric Disease and Treatment, 6, 551-560.
Swanson, J.M., Flodman, P., Kennedy, J., Spence, M.A., Moyzis, R., Schuck, S., Murias, M., Moriarity, J., Barr, C., Smith, M. & Posner, M. (2000). Dopamine genes and ADHD. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 24, 21-25.
Stevenson, C. & Cutcliffe, J. (2006). Problematizing special observation in psychiatry: Foucault, archaeology, genealogy, discourse and power/knowledge. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 13, 713-721.
Taylor, E., Dopfner, M., Sergeant, J., Asherson, P., Banaschewski, T., Buitelaar, J., Coghill, D., Danckaerts, M., Rothenberger, A.,..., Sonuga-Barke, E. (2004). European Clinical Guidelines for hyperkinetic disorder – first upgrade. European Child and Adolescent Psychiatry, 13(1), 7-30.
Thapar, A. & Stergiakouli, E. (2008). An overview on the Genetics of ADHD. Xin Li Xue Bao, 40(10), 1088-1098.
Timimi, S., Moncrieff, J., Jureidini, J., Leo, J., Cohen, D., Whitfield, C.,... Double, D. (2004). A Critique of the International Consensus Statement on ADHD. Clinical Child and Family Psychology Review, 7(1), 59-63.
Timimi, S. & Taylor, E. (2004). ADHD is best understood as a cultural construct. British Journal of Psychiatry, 184, 8-9.
Vanheule, S. (28 februari 2012). Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Lezing bibliotheek Gent.
Vanobbergen, B. (2006). “Dadelijk kook hij over lijk een melksoep” De representatie van hyperactiviteit in vrouwenmagazines en praktijktijdschriften voor leerkrachten (1965-heden). Pedagogiek, 26(2), 138-156.
Verhaeghe, P. (2010). Het einde van de psychotherapie. Amsterdam: De Bezige Bij (Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2009).
Verhaeghe, P. (2012a, 01 februari). Inleveren, voor of tegen het neoliberalisme. De Wereld Morgen. Geraagdpleegd via http://www.dewereldmorgen.be
Verhaeghe, P. (2012b). De neoliberale waanzin. Flexibel, efficiënt en… gestoord. Paul Verbraekenlezing 2012. Brussel: VUB press.
Verhesschen, P. (1999). Narrativiteit en narratief onderzoek: de betekenis van het verhaal voor pedagogisch onderzoek. In B. Levering & P. Smeyers (red.), Opvoeding en onderwijs leren zien. Een inleiding in interpretatief pedagogisch onderzoek (pp. 276-291). Amsterdam: Boom.
Verstraete, P. (2004). Macht en onmacht in het orthopedagogisch werkveld: Foucault en de zorg voor personen met een mentale handicap in de 19de eeuw. Leuven: Acco.
Verstraete, P. (2009). Savage Solitude: the problematisation od disability at the turn of the eighteenth century. Paedagogica Historica: International Journal of the History of Education, 45(3), 269-289.
Veyne, P. (2010). Foucault: De denker, de mens (H. Oosthout, vert.). Kampen: Klement (oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2008).
Voet, B. (31 mei 2011). ADHD en rilatine: Waar maken we ons druk om?. Humo, 3691, 126-131.
Wahl, O.F. (2003). Depictions of mental illnesses in children’s media. Journal of Mental Health, 12(3), 249-258.
Walker, J.S., Coleman, D., Lee, J., Squire, P.N. & Friesen, B.J. (2008). Children’s Stigmatization of Childhood Depression and ADHD: Magnitude and Demographic Variation in a National Sample. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 47(8), 912-920.
Wester, F. (1987). Strategieën voor kwalitatief onderzoek. Muiderberg: Coutinho.
Wester, F. (2000). Methodische aspecten van kwalitatief onderzoek. In F. Wester, A. Smaling & L. Mulder (red.), Praktijkgericht kwalitatief onderzoek (pp. 15-40). Bussum: Coutinho.
Wolraich, M.L., Wibbelsman, C.J., Brown, T.E., Evans, S.W., Gotlieb, E.M., Knight, J.R., Ross, E.C., Shubiner, H.H., Wender, E.H. & Wilens, T. (2005). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Among Adolescents: A Review of the Diagnosis, Treatment, and Clinical Implications. Pediatrics, 115(6), 1734-1746.