Rechten van klimaatvluchtelingen

Melanie Gavel
Persbericht

Rechten van klimaatvluchtelingen

Eén miljard mensen. Volgens de meest extreme schattingen zou een zevende van de huidige wereldbevolking tegen 2050 een ‘klimaatvluchteling’ zijn. Het evenwicht van de natuur is verstoord. Dit laat zich voelen door hogere temperaturen, extreme weersomstandigheden, onvoorspelbare seizoenen, een stijgende zeespiegel, droogte, verwoestijning… Het lijstje is eindeloos en zal vele mensen ertoe dwingen hun woningen te verlaten. De schatting van één miljard is, toegegeven, extreem. Bepaalde wetenschappers hebben het over ‘slechts’ 250 miljoen personen. Hoe dan ook, het gaat om een gigantische massa mensen.

Het is niet meer dan rationeel om zich aan deze nieuwe omstandigheden aan te passen. Dit kan resulteren in heuse volksverhuizingen. Immers, de beschreven fenomenen zullen geen individuen maar volledige regio’s treffen. Uit cijfers van het Noorse Refugee Council’s Internal Displacement Monitoring Centre blijkt dat in 2010 vier miljoen personen vluchtten omwille van zuiver geofysische rampen als aardbevingen en tsunami’s. In datzelfde jaar vluchtten meer dan achtendertig miljoen mensen omwille van een ramp die aan het klimaat gerelateerd kon worden. Denk hierbij aan stormen en overstromingen. Deze aantallen zijn bijzonder onrustwekkend. Toch kregen de ontheemden tot op vandaag nog geen eigen, specifieke juridische status. De internationale gemeenschap ziet deze gedwongen migratie nog als verre toekomstmuziek en erkent de ‘klimaatvluchtelingen’ niet. Zelfs de term op zich is nog onbestaande.

Dat er nog geen begrip en een bijbehorende definitie voor deze personen werd overeengekomen, betekent niet dat ze geen rechten zouden hebben. Elk zogenaamd ‘rechtssubject’ heeft rechten. De vraag is alleen hoe die gerealiseerd kunnen worden indien een klimaatvluchteling niet erkend wordt als iemand met specifieke noden. Op basis van welk juridisch instrument kan hij zijn rechten alsnog afdwingen?

Het meest voor de hand liggende is het Vluchtelingenverdrag van Genève. Dit verdrag ontstond binnen de Verenigde Naties teneinde de vele vluchtelingen van de Tweede Wereldoorlog op te vangen. Het verdrag bevat een definitie van wie als vluchteling gekwalificeerd kan worden. Om deze erkenning te krijgen, moet de vluchteling vrezen voor vervolging op grond van zijn ras, godsdienst, nationaliteit, politieke overtuiging of het behoren tot een bepaalde sociale groep. Wie vlucht omwille van het klimaat past met andere woorden niet in dit rijtje. Sommige auteurs suggereren dat het VN Vluchtelingenverdrag zou kunnen worden uitgebreid naar (onder meer) klimaatvluchtelingen. Hoewel dit een eenvoudige oplossing zou zijn, lijkt de politieke haalbaarheid niet bijster groot.

Een ander instrument betreft de ontwerpregels voor de zogenaamde ‘internally displaced persons’ (IDP’s): personen die binnen het eigen land ‘verplaatst’ zijn. Deze regels vertellen een staat hoe ze met de bevolking moet omgaan voor, tijdens en na de verplaatsing. Wetende dat verwacht wordt dat het merendeel van de klimaatvluchtelingen een IDP zal zijn, lijkt dit goed nieuws. Het is echter zo dat de ontwerpregels geen bindende waarde hebben voor de overheid. Ze zijn bovendien gebaseerd op de hypothese van een voldoende gespijsde staatskas om de vluchtelingen te kunnen opvangen. De klimaatvluchtelingen kunnen er bijgevolg niet op rekenen.

Het internationaal humanitair recht biedt regelmatig hulp aan slachtoffers van natuurrampen, bijvoorbeeld bij aardbevingen, tsunami’s of aardverschuivingen. Het humanitair recht is echter een vorm van ad hoc-hulp: elke staat of organisatie beslist bij elke ramp volledig vrij of ze al dan niet hulp biedt. Ze is er nooit toe verplicht en biedt dus geen garantie voor de klimaatvluchtelingen.

Vervolgens bestaat er een verdrag dat zich richt tot de staatlozen. Deze personen hebben geen nationaliteit. Ze wordt door geen enkele staat als haar rechtssubject beschouwd. Bijgevolg kan de persoon in kwestie dan ook op geen enkele overheid beroep doen voor een toekenning van rechten. Om aan deze leemte tegemoet te komen, kent het Verdrag betreffende de Status van Staatlozen deze mensen bepaalde rechten toe. De relevantie ervan voor de klimaatvluchtelingen beperkt zich tot de eilandstaten die het slachtoffer zijn van de stijging van de zeespiegel. Zout water dringt nu reeds door in de poreuze gronden en maakt landbouwgronden onvruchtbaar en water ondrinkbaar. Uiteindelijk zullen deze eilanden volledig overstromen. Is een staat echter nog een staat indien haar volledige grondgebied zich onder water bevindt? Tot op vandaag is een staat nog fysisch verdwenen. De vraag stelt zich of een dergelijke staat ook juridisch zal ophouden te bestaan. Indien deze vraag positief beantwoord wordt – wat zeker plausibel is – , is dat goed nieuws voor deze groep klimaatvluchtelingen. Zij worden dan als staatlozen gekwalificeerd en kunnen zich op het verdrag beroepen om rechten te krijgen.

Een laatste mogelijkheid bestaat erin zich te beroepen op een schending van het verbod op een onmenselijke behandeling. Dit verbod staat verankerd in zowat elk mensenrechtenverdrag en biedt een goede waarborg. Men kan zich immers afvragen of het terugsturen van een klimaatvluchteling naar zijn staat geen onmenselijke behandeling uitmaakt. Uiteraard kan deze redenering slechts gevolgd worden indien de levensomstandigheden in het land van oorsprong dermate slecht zijn dat ze ook effectief als onmenselijk kunnen worden beschouwd. Op 12 augustus 2014 kreeg een Tuvaluaans gezin in Nieuw-Zeeland als allereerste de status van klimaatvluchteling toegekend. De beroepscommissie oordeelde dat “de uitzonderlijke omstandigheden het onrechtvaardig en hard zouden maken“ om het gezin terug te sturen naar Tuvalu. Tuvalu is namelijk één van de laaggelegen Pacifische eilandstaten waar de negatieve gevolgen van de klimaatverandering reeds in alle hevigheid toeslaan.

De beslissing van de Nieuw-Zeelandse beroepscommissie is een belangrijke symbolische stap. Nu een eerste officiële instantie klimaatvluchtelingen erkend heeft, lijkt de weg gladgestreken voor andere lotgenoten. Toch mag het belang niet overschat worden. Het gezin bevond zich in een heel specifieke situatie. Enerzijds waren ze al jaren goed ingeburgerd in Nieuw-Zeeland. Anderzijds is de situatie op Tuvalu echt wel dramatisch. Van de meeste landen waar de klimaatverandering toeslaat, kan dit niet gezegd worden. Toch hebben ook hun inwoners recht op bescherming. Het is nu vijf voor twaalf. In Nieuw-Zeeland hebben ze dit al door. Hopelijk reageert nu ook de internationale gemeenschap met de snelheid van een tornado, de kracht van een vulkaanuitbarsting en de doeltreffendheid van een tsunami. 

Bibliografie

 

 

1.              Wetgeving sensu latu

 

·    Aanbeveling 1862 van de Raad van Europa over Environmentally induced migration and displacement: a 21st century challenge (30 januari 2009), Doc. 11785 (2009).

·    Advies van het Comité van de Regio’s over het ‘Voorstel voor richtlijn 2004/83/EG’, Pb.L. 14 november 2002, C/278/44.

·    Advies van het Economisch en Sociaal Comité over het ‘Voorstel voor richtlijn 2004/83/EG’, Pb.L. 17 september 2002, C 221/43.

·    Advies van het Europees Parlement bij het ‘Voorstel voor richtlijn 2004/83/EG’, Pb.L. 11 december 2003, C 300 E/314.

·    COM(2010)314def.

·    Convention on the Reduction of Statelessness van 30 augustus 1961, United Nations Treaty Series, vol. 989, 175.

·    Convention relating to the Status of Stateless Persons van 28 september 1954, United Nations Treaty Series, vol. 360, 117.

·    Declaración de Cartagena sobre los Refugiados adoptada por el Coloquio sobre la Protección Internacional de los Refugiados en América Central, México y Panamá van 22 november 1984, http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=50ac93722.

·    Draft Articles on the Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts in Report of the International Law Commission on the Work of its Fifty-Sixth Session, UN Doc. A/56/10 (2001).

·    Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950.

·    Guiding Principles on Internal Displacement van de UN Economic and Social Council (22 juli 1998), E/CN.4/1998/53/Add.2 (1998).

·    Immigration and Nationality Act van 1952 (Verenigde Staten), http://www.uscis.gov/iframe/ilink/docView/SLB/HTML/SLB/act.html.

·    Internationaal Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen van 28 juli 1951, United Nations Treaty Series, vol. 189, 137.

·    International Covenant on Civil and Political Rights van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171.

·    Kyoto-Protocol bij het United Nations Framework Convention on Climate Change van 11 december 1997, United Nations Treaty Series, vol. 2303, 148.

·    Nansen principles van The Nansen Conference – Climate Change and Displacement in the 21st Century, 5 tot 7 juni 2011, 20 p., http://www.nanseninitiative.org/nansen-initiative-background.

·    Organization of African Unity’s Convention  Governing the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa van 10 september 1969, United Nations Treaty Series, vol. 1001, 45.

·    Parlementaire Aanbeveling 1862 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa over Environmentally Induced migration and displacement: a 21st century challenge (8 juli 2009), Doc. CM/AS(2009)Rec1862 final (2009), § 1, 9.

·    Protocol betreffende de Status van Vluchtelingen van 31 januari 1967, United Nations Treaty Series, vol. 606, 267.

·    Resolutie 1655 van de Raad van Europa over Environmentally induced migration and displacement: a 21st century challenge (30 januari 2009), Doc. 11785 (2009).

·    Richtlijn 2011/95/EU van het Europees Parlement en de Raad van 13 december 2011 inzake normen voor de erkenning van onderdanen van derde landen of staatlozen als personen die internationale bescherming genieten, voor een uniforme status voor vluchtelingen of voor personen die in aanmerking komen voor subsidiaire bescherming, en voor de inhoud van de verleende bescherming (herschikking), Pb. L. 20 augustus 2011, afl. 337, 9.

·    Richtlijn van de Raad 2001/55, 20 juli 2001 betreffende minimumnormen voor het verlenen van tijdelijke bescherming in geval van massale toestroom van ontheemden en maatregelen ter bevordering van een evenwicht tussen de inspanning van de lidstaten voor de opvang en het dragen van de consequenties van de opvang van deze personen, Europese Commissie, Pb. L. 7 augustus 2001, afl. 212, 12.

·    Richtlijn van de Raad 2001/55, 20 juli 2001 betreffende minimumnormen voor het verlenen van tijdelijke bescherming in geval van massale toestroom van ontheemden en maatregelen ter bevordering van een evenwicht tussen de inspanning van de lidstaten voor de opvang en het dragen van de consequenties van de opvang van deze personen, Europese Commissie, Pb. L. 7 augustus 2001, afl. 212, 12.

·    The Montevideo Convention on the Rights and Duties of States van 26 december 1933, United Nations League of Nations Treaty Series, vol. 165, 19.

·    United Nations Framework Convention on Climate Change – Report of the Conference of the Parties on its sixteenth session, held in Cancun from 29 November to 10 December 2010 – Addendum Part Two: Action taken by the Conference of the Parties, FCCC/CP/2010/7/Add.1, 31 p.

·    United Nations Framework Convention on Climate Change van 21 maart 1994, United Nations Treaty Series, vol. 1771, 107.

·    United States Code van 1926, www.gpo.gov.  

·    Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (10 december 1948), UN Doc. A/RES/217 (1948).

·    Verdrag Betreffende de Werking van de Europese Unie.

·    Voorstel van resolutie om de erkenning van het statuut van milieuvluchteling in de internationale verdragen te bevorderen, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1556/3.

·    Voorstel van resolutie om het statuut van milieuvluchteling in de internationale verdragen te erkennen, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1556/1.

·    Voorstel van resolutie om het statuut van milieuvluchteling in de internationale verdragen te erkennen, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1556/1.

·    Voorstel van resolutie om het statuut van milieuvluchteling in de internationale verdragen te erkennen, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1556/2.

·    Voorstel voor een richtlijn van de Raad betreffende minimumnormen voor het verlenen van tijdelijke bescherming in geval van massale toestroom van ontheemden en maatregelen ter bevordering van een evenwicht tussen de inspanning van de lidstaten voor de opvang en het dragen van de consequenties van de opvang van deze personen van 16 februari 2001, 6128/01 ASILE 15, 4.

·    Voorstel voor een richtlijn van de Raad betreffende minimumnormen voor het verlenen van tijdelijke bescherming in geval van massale toestroom van ontheemden en maatregelen ter bevordering van een evenwicht tussen de inspanning van de lidstaten voor de opvang en het dragen van de consequenties van de opvang van deze personen van 16 februari 2001, 6128/01 ASILE 15.

 

2.              Rechtspraak

 

·    ECRM, Gounardis and others v. Greece, 1998.

·    ECRM, Tauira and others v. France, 1995.

·    EHRM, Budayeva and others v. Russia, 2008.

·    EHRM, D v. the United Kingdom, 1997.

·    EHRM, Ireland v. the United Kingdom, 1978.

·    EHRM, MSS v. Belgium and Greece, 2011.

·    EHRM, N v. the United Kingdom, 2008.

·    EHRM, Öneryildiz v. Turkey, 2004.

·    EHRM, Pretty v. the United Kingdom, 2002.

·    High Court of Australia 9 december 1989, 169 CLR 379, Chan/Minister for Immigration and Ethnic Affairs.

·    House of Lords 6 juli 2000, Horvath/Secretary of State for the Home Department, beslissing van Lord Hope of Craighead.

·    IGH, Corfu Channel (The United Kingdom v. Albania), Judgment, ICJ Reports 1949, 4.

·    IGH, Gabčíkovo-Nagyamaros Project (Hungary v. Slovakia), Judgment, ICJ Reports 1997, 7.

·    Refugee Review Tribunal of Australia (RRTA 1168) 10 december 2009, nr. 0907346, http://www.austlii.edu.au/au/cases/cth/RRTA/.

·    Trail Smelter Arbitration (United States v. Canada) 16 april 1938 en 11 maart 1941, RIAA Vol. III, 1905.

·    U.S. Supreme Court 9 maart 1987, nr. 85-782, Immigration and Naturalization Service/Cardoza-Fonseca.

 

 

3.              Rechtsleer

 

·    Broome, J., Climate matters – ethics in a warming world, New York, W. W. Norton & Company Ltd., 2012, 210 p.

·    Cogen, M., The comprehensive guide to international law, Brugge, die Keure, 2008, 534 p.

·    El-Hinnawi, E., Environmental refugees, Nairobi, United Nations Environment Programme, 1985, 41 p.

·    Goodwin-Gill, G. S. en McAdam J., The Refugee in International Law, Oxford, Oxford University Press, 2007, 786 p.

·    Hugo, G.  (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, xlii + 931 p.

·    Limon, M., “Human Rights and Climate Change: constructing a case for political action”, Harvard Environmental Law Review, 2009, 439-476.

·    McAdam, J., Climate Change, Forced Migration, and International Law, New York, Oxford University Press, 2012, xviii + 319 p.

·    Moran, D. (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, ix + 310 p.

·    Piguet, E., Pécoud, A. en De Guchteneire, P. (eds.), Migration and Climate Change, New York, Cambridge University Press, 2011, xix + 442 p.

·    Vande Lanotte, J.  en Haeck, Y. (eds.), Handboek EVRM – Deel 2 Artikelsgewijze commentaar, Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2004, xii + 1066 p.

 

4.              Publicaties vanuit de Verenigde Naties

 

·    Barnett, G. D. Dabelko, G. K. Hovelsrud, M. Levy, Ú. O. Spring en C. Vogel, Climate Change 2013: Impacts, Adaptation, And Vulnerability – Chapter 12. Human Security, s.l., http://ipcc-wg2.gov/AR5/images/uploads/WGIIAR5-Chap12_FGDall.pdf, 63 p.

·    Campbell-Lendrum, D., Chadee, D., Honda, Y., Liu, Q., J. Olwoch, Revich B. en Sauerborn, R., Climate Change 2013: Impacts, Adaptation, And Vulnerability – Chapter 11. Human Health, s.l., http://ipcc-wg2.gov/AR5/images/uploads/WGIIAR5-Chap11_FGDall.pdf, 69 p.

·    IPCC, Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Summary for Policymakers, s.l., 2014, 44 p., http://ipcc-wg2.gov/AR5/images/uploads/IPCC_WG2AR5_SPM_Approved.pdf.

·    IPCC, Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Summary for Policymakers, s.l., 2014, 33 p., http://mitigation2014.org/report/summary-for-policy-makers.

·    Kälin, W. en Schrepfer, N., Protecting People Crossing Borders in the Context of Climate Change – Normative Gaps and Possible Approaches, s. l., UNHCR, PPLA/2012/01, 2012, 80 p.

·    Kälin, W., The Climate-Change Displacement Nexus, Toespraak op het ECOSOC panel on Disaster Risk Reduction and Preparedness: Addressing the Humanitarian Consequences of Natural Disasters, s.l., 16 juli 2008.

·    Parry, M., Canziani, O., Palutikof J., van der Linden, P. en Hanson C. (eds.), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability, IPCC Working Group II Contribution to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, 976 p.

·    Report of the Sixthy-fifth session of the International Law Commission (2013), A/68/10.

·    Report of the United Nations Conference on the Environment and Development in Rio de Janeiro van 3 tot 14 juni 1992 (12 augustus 1992), UN Doc. A/CONF.151/26 (Vol. I), (1992).

·    Report of the United Nations Conference on the Human Environment in Stockholm van 5 tot 16 juni 1972, UN Doc. A/CONF.48/14 Rev. 1, (1973).

·    Stocker, T. F., Qin, D., Plattner, G.-K., Tignor, M. M. B., Allen, S. K., Boschung, J., Nauels, A., Xia, Y., Bex, V. en Midgley, P. M. (eds.), Climate Change 2013: The Physical Science Basis, IPCC Working Group I Contribution to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 1535 p.

·    Stocker, T. F., Qin, D., Plattner, G.-K., Tignor, M. M. B., Allen, S. K., Boschung, J., Nauels, A., Xia, Y., Bex, V. en Midgley, P. M. (eds.), Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Summary for Policymakers, IPCC Working Group I Contribution to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge, Cambridge University Press, 2013, 29 p.

·    Türk, V., Okimba, M.-A., Hoisaeter, J., Mayman, A., Klug, A., Ahounou, M., Painter, A. en Inder, C. (eds.), A compilation of Summary conclusions from UNHCR’s expert meetings: Commemorating the Refugee and Statelessness Conventions 2010-2011, Genève, UNHCR, 2012, 124 p.

·    UNFCCC, Climate change: Small Island Developing States, Bonn, Climate Change Secretariat, 2005, 29 p., http://unfccc.int/resource/docs/publications/cc_sids.pdf.

·    United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Annotated Comments on the EC Council Directive 2004/83/EC of 29 April 2004 on Minimum Standards for the Qualification and Status of Third Country Nationals or Stateless Persons as Refugees or as Persons Who Otherwise Need International Protection and the Content of the Protection Granted, s.l., 2005, 49 p., http://www.refworld.org/docid/4200d8354.html.

·    United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Climate Change and Statelessness: an overview, UNHCR to the 6th session of the Ad Hoc Working Group on Long-Term Cooperative Action under the UNFCCC, s.l., 2009, 4 p., http://www.refworld.org/docid/4a2d189d3.html.

·    United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Climate Change, Natural Disasters and Human Displacement: A UNHCR Perspective, s.l., UNHCR, 2008, 7.

·    United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status under the 1951 Convention and the 1967 Protocol relating to the Status of Refugees, Genève, s.l., UNHCR, 1992.

·    United Nations Human Rights Committee , E.H.P. v. Canada, Communication No 67/1980 (27 oktober 1982), UN Doc CCPR/C/OP/1 (1984).

·    United Nations Human Rights Committee, Aalbersberg v. The Netherlands, Communication No 1440/2005 (12 juli 2006), UN Doc CCPR/C/87/D/1440/2005 (2006).

·    United Nations Human Rights Council, Annual Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the relationship between climate change and human rights – Annex A/HRC/10/61, s.l., 2009, 32 p., http://www.refworld.org/docid/498811532.html.

 

5.              Andere publicaties

 

·    Al-Marashi, I., “Turkey” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 155-162.

·    Beck, L. J. en Pires, E. M., “West Africa I” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 202-220.

·    Biermann, F. en Boas, I., “Preparing for a Warmer World: Towards a Global Governance System to Protect Climate Refugees” (2010) in G. Hugo (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, 891-919.

·    Black, D., The plight of climate refugees: up to one billion people could be displaced over the next 50 years, but many states, including Canada, prefer not to deal with the issue, s.l., UNHCR, 2013.

·    Boano, C., Zetter, R. en Morris, T., “Environmentally Displaced People: Understanding the Linkages between Environmental Change, Livelihoods and Forced Migration” (2008) in G. Hugo (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, 265-294.

·    Briggs, C. M. en  Vandeveer, S. D., “European Union” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 141-152.

·    Byravan, S. en Rajan, S.C., “Providing New Homes for Climate Change Exiles”, 6 Climate Policy, 2006, 247-252.

·    Cason, J., “Brazil” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 259-268.

·    Cournil, C., “The protection of ‘environmental refugees’ in international law” in E. Piguet, A. Pécoud en P. De Guchteneire (eds.), Migration and Climate Change, New York, Cambridge University Press, 2011, 359-387.

·    Eaton, K., “The Northern Andes” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 247-258.

·    Epiney, A., “’Environmental Refugees’: aspects of international state responsibility” ” in E. Piguet, A. Pécoud en P. De Guchteneire (eds.), Migration and Climate Change, New York, Cambridge University Press, 2011, 388-414.

·    Galvan, D. en Guy, B., “West Africa II” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 221-231.

·    Geneva Academy of International Humanitarian Law and Human Rights, Presentation of Research project: Climate Change and Human Rights: The status of ‘Climate Refugees’ in Europe, s.l., Ludwig Boltzmann Institute of Human Rights, 2008, 10.

·    Hugo, G., “Lessons from past forced resettlement for climate change migration” in E. Piguet, A. Pécoud en P. De Guchteneire (eds.), Migration and Climate Change, New York, Cambridge University Press, 2011, 260-288.

·    Humprheys, S. (ed.), Human rights and climate change, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, xx + 348.

·    Hunt, P. en Khosla, R., “Climate change and the right to the highest attainable standard of health” in S. Humprheys (ed.), Human rights and climate change, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 238-256.

·    Hutchcroft, P. D., “Philippines” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 43-57.

·    International Organization for Migration, Assessing the evidence: environment, climate change and migration in Bangladesh, s.l., 2010, 70 p.

·    International Organization for Migration, Discussion Note: Migration and the Environment van 1 november 2007, IOM, MC/INF/288, 8 p.

·    Kälin, W., “Conceptualising Climate-Induced Displacement” (2010) in J. McAdam (ed.), Climate Change and Displacement: Multidisciplinary Perspectives, Oxford, Hart Publishing, 2010, 81-103.

·    Kolmannskog, V. en Trebbi, L., “Climate Change, Displacement and Protection: A Multi-Track Approach”, International Review of the Red Cross 2010, 713-730.

·    Kolmannskog, V., Climate change, disaster, displacement and migration: initial evidence from Africa, s.l., Norwegian Refugee Council, 2009, 16 p.

·    Lewis, J. I., “China” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 9-26.

·    Malley, S. M., “Indonesia” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 59-72.

·    Markey, D., “Pakistan” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 85-101.

·    McLeman, R. A. en Hunter, L. M., “Migration in the Context of Vulnerability and Adaptation to Climate Change: Insights from Analogues” (2010) in G. Hugo (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, 478-489.

·    Meyers, N. “Environmental Refugees in a Globally Warmed World” (1993) in G. Hugo (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, 167-176.

·    Munemo, N., “Southern Africa” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 233-245.

·    Norwegian Refugee Council en Internal Displacement Monitoring Centre, Displacement due to natural hazard-induced disasters – Global estimates for 2009 and 2010, s.l, 2011, 28 p.

·    Paul, T. V., “India” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 73-84.

·    Piguet, E., “Climate Change and Forced Migration” (2008) in G. Hugo (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, 223-235.

·    Renaud, F. , Bogardi, J. J., Dun O. en Warner K., Control, Adapt or Flee. How to face Environmental Migration?, Paffenholz, InTerSections, 2007, no. 5/2007, 45 p.

·    Reuveny, R. “Ecomigration and Violent Conflict: Case Studies and Public Policy Implications” (2008) in G. Hugo (ed.), Migration and climate change, Cheltenham, Edward Elgar Publishing limited, 2013, 740-752.

·    Russel, J. A., “The Persian Gulf” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 163-175.

·    Schatz, E., “Central Asia” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 129-139.

·    Thayer, C. A., “Vietnam” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 27-41.

·    Wallander, C. A., “Russia” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 115-127.

·    White, G. W., “The Maghreb” in D. Moran (ed.), Climate Change and National Security: a Country-level Analysis, Washington, Georgetown University Press, 2011, 189-201.

 

6.              Overige bronnen (krantenartikelen, beleidsdocumenten…)

 

·    ‘Labor calls for international coalition to accept climate change refugees’, Anthony Albanese MP, 9 oktober 2006, http://anthonyalbanese.com.au/labor-calls-for-international-coalition-to-accept-climate-change-refugees.

·    Aanbeveling van het Comité van Ministers en de Raad van Europa CM/Rec(2009)13, 9 december 2009 omtrent de Nationaliteit van Kinderen op de 1073e vergadering van de afgevaardigden van de ministers.

·    Advies over het ontwerp van Federaal Plan Adaptatie aan klimaatverandering, Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling (FRDO), 23 april 2014, 4 p. http://www.frdo-cfdd.be/nl/publicaties/advices/advies-over-het-ontwerp-van-federaal-plan-adaptatie-aan-klimaatverandering.

·    Allali, A., Bojariu, R., Diaz, S., Elgizoul, I., Griggs, D., Hawkins, D., Hohmeyer, O., Jallow, B. P., Kajfez-Bogataj, L., Leary, N., Lee, H. en Wratt, D. (eds.), Climate Change 2007: Synthesis Report, s.l., IPCC, 2007, 73 p.

·    Barnett, J., Dabelko, G. D., Hovelsrud, G. K., Levy, M., Spring, Ú. O. en Vogel, C., Climate Change 2013: Impacts, Adaptation, And Vulnerability – Chapter 12. Human Security, s.l., 63 p., http://ipcc-wg2.gov/AR5/images/uploads/WGIIAR5-Chap12_FGDall.pdf.

·    Belgian priorities, website Permanent Representation of Belgium to the United Nations, http://countries.diplomatie.belgium.be/en/newyorkun/belgiumatun/belgian_priorities/.

·    Bogardi, J., UN Day for Disaster Reduction 2005, United Nations University Institute for Environmental and Human Security, 2005, 4 p. http://www.ehs.unu.edu/file/get/3916.

·    Campbell-Lendrum, D., Chadee, D., Honda, Y., Liu, Q., Olwoch, J., Revich, B. en Sauerborn R., Climate Change 2013: Impacts, Adaptation, And Vulnerability – Chapter 11. Human Health, s.l., 69 p., http://ipcc-wg2.gov/AR5/images/uploads/WGIIAR5-Chap11_FGDall.pdf.

·    Census and Statistics Department, Hong Kong statistics: Population, http://www.censtatd.gov.hk/hkstat/sub/so20.jsp.

·    Central Intellegence Agency, The World Factbook: Hong Kong, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hk.html.

·    Central Intelligence Agency, The World Factbook: Nauru, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nr.html.

·    Central Intelligence Agency, The World Factbook: Netherlands, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nl.html.

·    Central Intelligence Agency, The World Factbook: Tuvalu, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tv.html.

·    Closing Remarks van de United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) tijdens de Dialogue on Protection Gaps and Responses van 9 december 2010, s.l., www.unhcr.org/4d0732389.html.

·    De Standaard Online, (aa), ‘Wordt uitgeweken man Kiribati eerste klimaat-vluchteling?’ van 18 oktober 2013.

·    De Standaard Online, X, ‘Kustbewoners trotseren de storm’ van 6 december 2013.

·    Dodman, D., Karapinar, B., Meza, F., Rivera-Ferre, M. G., Sarr, A. T. en Vincent, K., Climate Change 2013: Impacts, Adaptation, And Vulnerability – Chapter 9. Rural areas, s.l., 74 p., http://ipcc-wg2.gov/AR5/images/uploads/WGIIAR5-Chap9_FGDall.pdf.

·    Het Programma van Stockholm – Een open en veilig Europa ten dienste en bescherming van de burger, Raad van de Europese Unie 5731/10, 3 maart 2010.

·    Modus operandi of the Programme Coordinating Board of the Joint United Nations Programma on HIV/AIDS (UNAIDS), bijgewerkt tot december 2011, s.l., http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/documents/pcb/2014/20120301_Revised_Modus_operandi_dec2011_en.pdf.

·    National Statistics Office – Ministry of Finance, Report on the Kiribati 2010 census of Population and Housing, Vol. 1.

·    The Sydney Morning Herald, X, ‘Australia helps as Tuvalu runs dry’, 7 oktober 2011.

·    Toespraak van António Guterres, VN Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen op de Nansen Conferentie omtrent klimaatverandering en verplaatsing in de 21e eeuw in Oslo op 6 juni 2011.

·    UN Data, a world of information, Statistics on carbon dioxide emission (CO2) in thousand metric tons of CO2 (CDIAC), http://data.un.org/Data.aspx?d=MDG&f=seriesRowID:749.

·    Wikipedia, Die freie  Enzyklopädie, Betio, http://de.wikipedia.org/wiki/Betio