Verlicht door de Sterren? De rol van hemelinvloeden in de achttiende-eeuwse geneeskunde
Verlicht door de sterren: Grondleggers moderne wetenschap en geneeskunde laten zich inspireren door astrologie
De wetten van Newton. Vele mensen hebben er zich tijdens hun tijd op de schoolbanken het hoofd over gebroken, en de meeste van hen vergaten ze bijna even snel weer als ze ze geleerd hadden. Bijna iedereen herinnert zich echter Isaac Newtons (1643-1727) beschrijving van de zwaartekracht. Wie kent immers de talrijke tekeningen niet waarbij een vallende appel de beroemde wetenschapper tegelijkertijd een buil en eeuwige roem bezorgde? Val niet van je stoel, maar diezelfde Newton vertrouwde zijn gezondheid zonder aarzeling toe aan een huisarts die zich bij het voorschrijven van geneesmiddelen liet inspireren door de stand van de zon en de maan.
Deze arts, een goede vriend van Newton, was er eveneens vast van overtuigd dat het woordje 'maan' in maandstonden niet toevallig was. Nogal wat vrouwen zouden heel goede redenen hebben om deze dokter achterlijk of waanzinnig te verklaren. Onderzoek heeft echter uitgewezen dat belangrijke artsen en wetenschappers de relatie tussen menstruatiecyclus en maancyclus de ganse achttiende eeuw als een vaststaand feit beschouwden. Volgens deze geleerden moesten overigens niet alleen vrouwen angstvallig de maankalender in het oog houden. Epileptici zouden hun aanvallen haast volledig kunnen voorspellen aan de hand van de fases van de maan, zoals koloniale artsen het uitbreken van tropische epidemies maar al te goed zouden kunnen verklaren door te kijken naar de positie van de zon en de maan.
“Nou en?” zal u allicht denken. “Wat kan mij het schelen dat heel wat achttiende-eeuwse artsen ongezond bijgelovig waren?” Wees echter niet te snel met oordelen: de studie van de hemellichamen was in de ogen van deze mannen allesbehalve bijgeloof. Integendeel, voor hen lag hier de sleutel voor de modernisering en vooruitgang van de geneeskunde. Newtons huisarts Richard Mead (1673-1754) en de rector van de universiteit van Kopenhagen Christian Gottlieb Kratzenstein (1723-1795), om twee namen te noemen, probeerden de geneeskunde vooruit te helpen door Newtons theorie van de zwaartekracht erin op te nemen. Geen sterrewichelarij, sterrenbeelden of horoscopen, maar fysische wetten en wiskundige berekeningen maakten de basis uit van hun geneeskundige werken. “Waarom,” leken zij te denken, “zouden zon en maan door hun zwaartekracht wel eb en vloed kunnen veroorzaken, maar geen invloed hebben op het menselijke lichaam?”
Niet alleen de prille newtoniaanse natuurkunde leende zich tot het onderzoeken van hemelinvloeden op de menselijke gezondheid. Ook de zich ontwikkelende wetenschap van het weer en het klimaat – met een wat moeilijker woord vaak 'meteorologie' genoemd – hield zich af en toe met dergelijk onderzoek bezig. Zo hadden de weerkundige waarnemingen van een verre voorganger van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut onder meer tot doel de relatie tussen de posities van zon, maan en planeten enerzijds, en de veranderingen in het weer anderzijds bloot te leggen. De grondlegger en inspirator van deze waarnemingen, Iman Jacob van den Bosch (1731-1788), ging er bovendien van uit dat deze veranderingen ook grote gevolgen voor de menselijke gezondheid konden hebben.
Leuk is het zeker, te weten dat een aantal vooraanstaande wetenschappers in de eeuw van Verlichting, zo bekend voor haar rationaliteit, vol verwachting naar de hemel staarden in de hoop veranderingen op aarde te kunnen verklaren. Maar deze interesse in hemellichamen is veel meer dan een leuke anekdote. Het leert ons ook veel over hoe wij, de eenentwintigste-eeuwers, naar geschiedenis kijken. We delen het verleden graag op, in eeuwen en tijdvakken, netjes van elkaar afgescheiden. Het werk van Mead, Kratzenstein, van den Bosch en vele anderen leert ons echter dat historische periodes niet netjes van elkaar afgescheiden zijn. Geen enkele breuk, hoe radicaal ook, doorbreekt alle continuïteiten met de periode ervoor. De achttiende-eeuwse Verlichtingsartsten maakten vaak gebruik van nauwkeurigere observaties en instrumenten dan hun voorgangers, en beschreven hun onderzoek niet zelden in termen van de newtoniaanse natuurkunde. Bovendien distantieerden ze zichzelf meestal in de sterkste termen van alles wat naar astrologie zou kunnen ruiken. Toch deden zij aanbevelingen over het meest geschikte tijdstip voor aderlatingen op basis van de posities van zon, maan en planeten, op een wijze die artsen en astrologen hen reeds eeuwen voor hadden gedaan. Toch bleven zij de maan associëren met het vrouwelijke geslacht, zoals al millennia gebeurde. En toch bleven zij over genezingskansen van patiënten oordelen op basis van de maancyclus, zoals reeds de Griekse artsen in de klassieke oudheid al hadden gedaan.
Deze gelijkenissen leren ons dat wetenschappelijke theorieën kunnen komen en gaan, maar telkens zo aangepast kunnen worden dat heel wat gewoontes en ideeën gewoon kunnen blijven voortbestaan. De gelijkenissen maken echter ook veel duidelijk over wat het inhoudt 'modern', 'verlicht' of 'wetenschappelijk' te zijn. Ondanks het feit dat veel van de ideeën die achttiende-eeuwse artsen koesterden sterk leken op overtuigingen die onder het niet geschoolde volk leefden, deden zij ontzettend veel moeite zich van de ideeën van het 'gewone volk' te distantiëren. Als artsen waren zij immers 'wetenschappelijk' en 'modern', en juist daarom moesten hun ideeën ook 'wetenschappelijk' en 'modern' zijn. Niet omdat de inhoud sterk zou verschillen van hetgeen astrologen al eeuwen verkondigden, of van het 'bijgeloof' dat ongeletterde boeren koesterden. De artsen beschouwden zichzelf als modern, en daarom moest hun werk dat automatisch ook zijn. De beste manier om aan iedereen duidelijk te maken hoe modern hun theorieën wel niet waren, was zich zo laatdunkend mogelijk uitlaten over astrologen en het 'bijgeloof' van de onderste lagen van de maatschappij.
Misschien ligt daar wel een belangrijke les voor onze hedendaagse maatschappij. Iemands identiteit kan voor een belangrijk deel gevormd worden door zelfidentificatie en continue benadrukking van de eigen gewenste identiteit. Deze zelfidentificatie hoeft niet overeen te stemmen met wat andere mensen – uit andere sociale groepen of een andere tijd – onder een bepaalde identiteit begrijpen, wat tot misverstanden, slechte communicatie en zelfs conflict kan leiden. 'Iemand zijn' in deze wereld betekent ergens bijhoren, deel zijn van een bepaalde groep waartoe ook andere mensen behoren die je hoog inschat. Of, zoals een zeventiende-eeuwse voorganger van de Verlichtingartsen het nog zou kunnen uitdrukken: Hippocrates was arts en astroloog, dus mag én moet ik ook arts en astroloog zijn.
Bibliografie
Primaire bronnen
Balfour, Francis. A Treatise on the Influence of the Moon in Fevers. Edinburgh: Eliot/Robinson, 1785.
Culpeper, Nicholas. A Directory for Midwives. Londen: Peter Cole, 1651.
Culpeper, Nicholas. Astrologicall Judgment of Diseases from the Decumbiture of the Sick. Londen: Brookes, 1655.
Culpeper, Nicholas, geïnspireerd door Ruland, Martin en Cole, Abdiah. Two Treatises, the First of Blood-Letting and the Diseases to Be Cured Thereby, the Second of Cupping and Scarifying, and the Diseases to Be Cured Thereby. Londen: Peter Cole, 1663.
Darwin, Erasmus. Zoonomia, or the Laws of Organic Life. Volume I. Philadelphia: Edward Earle, 1818.
———. Zoonomia, or the Laws of Organic Life. Volume II. Philadelphia: Edward Earle, 1818
Hoffmann, Friedrich. “Astronomia.” In : Robert James, Dictionnaire universel de médecine, de chirurgie, de chymie, de botanique, d’anatomie, de pharmacie, d’histoire naturelle, etc. Tome Second, Vertalers Denis Diderot, Marc-Antoine Eidous, en Francois-Vincent Toussaint. Parijs: Briasson, David en Durand, 1746.
———. Dissertatio Medica Inauguralis de Siderum in Corpora Humana Influxu Medico. Halle : Zeitler,1706.
———. Opuscula Theologico-Physico-Medica Seu Scripta Selectiora Antea Diversis Temporibus Edita. Halle: Renger, 1740.
Jackson, Robert. A Treatise on the Fevers of Jamaica, with Some Observations on the Intermitting Fever of America. Londen: Murray, 1791.
Kratzenstein, Christian Gottlieb. Abhandlung von Dem Einfluss des Mondes in Die Witterungen und in Den Menschlichen Cörper. Halle: Carl Herman Hemmerde, 1747.
Le Rond d’Alembert, Jean. “Astrologue.” In: Denis Diderot en Jean Le Rond d’Alembert, red. L’Encyclopédie Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts et Des Métiers. Tome Troisième. Genève/Neufchâtel: Pellet/Societé Typographique, 1778.
Lind, James. An Essay on Diseases Incidental to Europeans in Hot Climates. Londen: Murray, 1792.
Mallet, Edme-François. “Astrologie.” In : Denis Diderot en Jean Le Rond d’Alembert, red. L’Encyclopédie Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts et Des Métiers. Tome Troisième. Genève/Neufchâtel: Pellet/Societé Typographique, 1778.
Mead, Richard. A Discourse Concerning the Action of the Sun and Moon on Animal Bodies. Londen, 1708.
———. “A Treatise Concerning the Influence of the Sun and Moon upon Human Bodies, Etc.” In: The Medical Works of Richard Mead. Dublin: Thomas Ewing, 1767, pp. 121–56.
Mesmer, Franz Anton. Dissertatio physico-medica de planetarum influxu. Wenen: Ghelen, 1766.
———. “Physical-Medical Treatise on the Influence of the Planets.” In: Mesmerism: A Translation of the Original Scientific and Medical Writings of F.A. Mesmer, M.D., vertaler George Bloch. Los Altos: William Kaufmann, 1980, pp. 3–22.
Stahl, Georg Ernst. Einleitung zu der neuen Meteroscopie oder Witterungs-Deutung. Halle: Waisenhaus, 1716.
Thomassen à Thuessink, Evert Jan. Waarnemingen omtrent de natuur en genezing der koortsen. Den Haag: Isaac van Cleef, 1789.
van den Bosch, Iman Jacob. Natuur- en Geneeskundige Verhandeling van de Oorzaken, Voorbehoeding, en Geneezing der Ziekten, uit de Natuurlijke Gesteldheid van het Vaderland voortvloeijende. Verhandelingen uitgegeven door de Hollandsche Maatschappye der Weetenschappen 18. Haarlem: J. Bosch, 1778.
Weger, Heinrich Reinhold. Dissertatio de Nonnullorum Hominum Ephemeridibus, Occasione Illius Triti: Ein Calender in Den Gliedern et Exinde Orta Astrologia Medicorum Judicaria. Halle: Hendel, 1722.
Secundaire literatuur
Arnoldt, Daniel Heinrich. Ausführliche und mit Urkunden versehene Historie der Königsbergischen Universitæt. Zweyter Theil. Königsberg: Johann Heinrich Hartung, 1746.
Baasner, Rainer. Das Lob der Sternkunst: Astronomie in der deutschen Aufklärung. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1987.
Bausinger, Herman. “Aufklärung Und Aberglaube.” Deutsche Vierteljahrsschrift Für Literaturwissenschaft Und Geistesgeschichte 37 (1963): pp. 345–362.
Bayle, Pierre. Pensées diverses sur la comète. Vertalers Joyce Bost en Hubert Bost. Paris: Flammarion, 2007.
Brosseder, Claudia. Im Bann Der Sterne: Caspar Peucer, Philipp Melanchthon Und Andere Wittenberger Astrologen. Berlin: Akad.-Verl., 2004.
Bucher, Theodor G. “Zwischen Atheismus Und Toleranz. Zur Historischen Wirkung von Pierre Bayle (1647-1706).” Philosophisches Jahrbuch 92 (1985): pp. 353–79.
Burnett, Charles. “Astrology and Medicine in the Middle Ages.” In: Bulletin of the Society for the Social History of Medicine 37 (1985), pp. 16-18.
Campion, Nicholas. A History of Western Astrology. Volume II. The Medieval and Modern Worlds. London/New York: Bloomsbury Academic, 2013.
Capp, Bernhard. Astrology and the Popular Press. English Almanacs 1500-1800. Londen: Faber & Faber, 1979.
Carter, Philip. "Shapers of the West Midlands Enlightenment.” West Midlands History 1 (voorjaar 2013), pp. 13–16.
Chapman, Allan. “Astrological Medicine.” In: Charles Webster, red. Health, Medicine and Mortality in the Sixteenth Century Cambridge: Cambridge University Press, 1979.
Clark, Stuart. Thinking with Demons: The Idea of Witchcraft in Early Modern Europe. Oxford: Oxford Univ. Press, 1999.
Clark, William. “Der Untergang Der Astrologie in Der Deutschen Barockzeit.” In: Hartmut Lehmann en Anne-Charllote Trepp, red. Im Zeichen Der Krise : Religiosität Im Europa Des 17. Jahrhunderts. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1999, pp. 433-472.
“Conjecture.” In: Merriam-Webster’s Learner’s Dictionary. In: http://www.merriam-webster.com/dictionary/conjecture, geraadpleegd op 06/07/2016.
Curry, Patrick. A Confusion of Prophets. Victorian and Edwardian Astrology. London: Trafalgar Square, 1992.
——— . “Astrology in Early Modern England: The Making of a Vulgar Knowledge.” In: Stephen Pumfrey, Paolo L. Rossi en Maurice Slawinski, red. Science, Culture and Popular Belief in Renaissance Europe. Manchester: Manchester University Press, 1991, pp. 274–91.
——— .“Culpeper, Nicholas (1616-1654).” In: Oxford Dictionary of National Biography. In: http://www.oxforddnb.com/view/article/6882, geraadpleegd op 03/07/2016.
———. Prophecy and Power. Astrology in Early Modern England. Cambridge/Oxford: Polity Press/Basil Blackwell, 1989.
———. “Saving Astrology in Restoration England.” In: Patrick Curry, red. Astrology, Science and Society: Historical Essays. Woodbridge: Boydell, 1987, pp. 245-259.
Dean-Jones, Lesley. “Menstrual Bleeding according to the Hippocratics and Aristotle.” Transactions of the American Philological Association 119 (1989): pp. 177–91.
Dick, Hugh G. “Students of Physic and Astrology. A Survey of Astrological Medicine in the Age of Science.” Journal of the History of Medicine 1 (1946): pp. 300-315; 419-433
Duden, Barbara. The Woman beneath the Skin. Cambridge (Mass.) en Londen: Harvard University Press, 1991.
Evans, Robert John Weston. The Making of the Habsburg Monarchy, 1550-1700 : An Interpretation. Oxford: Clarendon Press, 2002.
French, Roger. “Astrology in Medical Practice.” In: John Arrizabalaga, et al., red. Practical Medicine from Salerno to the Black Death. Cambridge: Cambridge University Press, 1994, pp. 30-59.
Gil-Sotres, Pedro. “Derivation and Revulsion: The Theory and Practice of Medieval Phlebotomy.” In: Luis García-Ballester et al., red. Practical Medicine from Salerno to the Black Death. Cambridge: Cambridge University Press, 1994, pp. 110-155.
Grafton, Anthony en Siraisi, Nancy. “Between the Election and My Hopes.” In: William R. Newman en Anthony Grafton, red. Secrets of Nature. Astrology and Alchemy in Early Modern Europe. Cambridge (Ma.): MIT Press, 2001, pp. 69-110.
Halbronn, Jacques E. “The Revealing Process of Translation and Criticism in the History of Astrology.” In: Patrick Curry, red. Astrology, Science and Society: Historical Essays.Woodbridge: Boydell, 1987, pp. 197-219.
Hanegraaff, Wouter J. Esotericism and the Academy: Rejected Knowledge in Western Culture. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2012.
Harrison, Mark. “From Medical Astrology to Medical Astronomy: Sol-Lunar and Planetary Theories of Disease in British Medicine, C. 1700-1850.” In: British Journal for the History of Science 33 (Maart 2000): pp. 25–48.
Heischkel, Edith. “Karl Christian Wolfart Und Die Arzneimittellehre Im Zeichen Des Mesmerismus.” In: Medizinhistorisches Journal 1 (1966): pp. 209–216.
Helm, Jürgen, and Renate Wilson. “Introduction and Acknowledgements.” In Jürgen Helm en Renate Wilson, red. Medical Theory and Therapeutic Practice in the Eighteenth Century. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2008.
Hippocrates. “Eπιδημίαι.” In: Wesley D. Smith, red. Loeb Classical Library. Hippocrates, Volume VII. Cambridge (Ma.) en Londen: Harvard University Press, 1994.
Hutchison, Keith. “What Happened to Occult Qualities in the Scientific Revolution?” In: Isis 73, 2 (Juni, 1982): pp. 233–253.
Kaplan, Peter W. “The Real Dr Frankenstein: Christian Gottlieb Kratzenstein?” In: Journal of the Royal Society of Medicine 95, 11 (November 2002): pp. 577–578.
Kjellgren, Martin. Taming the Prophets : Astrology, Orthodoxy and the Word of God in Early Modern Sweden. Lund, Sekel, 2011.
Knappich, Wilhelm. Geschichte Der Astrologie. Frankfurt am Main: Klostermann, 1988.
Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago, 1970.
Kühnelt, Wolf D. “Kratzenstein, Christian Gottlieb.” In: Neue Deutsche Biographie 12. Berlin: Historische Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1979.
Lanska, Douglas J., and Joseph T. Lanska. “Franz Anton Mesmer and the Rise and Fall of Animal Magnetism: Dramatic Cures, Controversy, and Ultimately a Triumph for the Scientific Method.” In: Stanley Finger, C.U.M. Smith en Harry Whitaker, red. Brain, Mind and Medicine: Essays in Eighteenth-Century Neuroscience. Springer: New-York, 2007, pp. 301-320.
Lanuza-Navarro, Tayra. “Astrological Prognostications in Seventeenth Century in Spain 2007.” In: http://www.academia.edu/6701522/Astrological_prognostications_in_sevent…, geraadpleegd op 18/12/2014.
———. “Astrology in Spanish Early Modern Institutions of Learning 2008. In: https://www.academia.edu/6987040/Astrology_in_Spanish_Early_Modern_Institutions…, geraadpleegd op 18/12/2014.
Lanuza-Navarro, Tayra, en Ana Cecilia Ávalos-Flores. “Astrological Prophecies and the Inquisition in the Iberian World 2006.”In: https://www.academia.edu/6701466/Astrological_prophecies_and_the_Inquis…, geraadpleegd op 18/12/2014.
Lanz, Almut. “Friedrich Hoffmann: Concordance between Medical Theory and Practice.” In: Jürgen Helm en Renate Wilson, red. Medical Theory and Therapeutic Practice in the Eighteenth Century. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2008, pp. 159-174.
MacDonald, Michael. “The Career of Astrological Medicine in England.” In: Andrew Cunningham en Ole Peter Grell, red. Religio Medici - Medicine and Religion in Seventeenth-Century England. Londen: Scholar Press, 1996, pp. 62-90.
Magner, Lois N. A History of Medicine. New York/Basel: CRC Press, 1992.
Maibaum, Elke Angelika. Der Therapeutische Aderlaß von der Entdeckung Des Kreislaufs Bis Zum Beginn des 20. Jahrhunderts - Versuch Einer Kritischen Neubewertung. Herzogenrath: Murken-Altrogge, 1983.
Molhuysen, Philipp Christiaan. “Bosch (Iman Jacob van Den).” In: Philipp Christiaan Molhuysen en Petrus Johannes Blok, red. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek,, 4. Leiden: A.W. Sijthoff, 1911, p. 240.
Moréri, Louis. Le grand dictionnaire historique, tome dixième. Additions et corrections. Parijs: Libraires Associés, 1759.
Müller, Ingo Wilhelm. Iatromechanische Theorie Und Ärztliche Praxis. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1991.
Müller-Jahncke, Wolf-Dieter. Astrologisch-Magische Theorie Und Praxis in Der Heilkunde Der Frühen Neuzeit. Sudhoffs Archiv : Beihefte 25. Stuttgart: Steiner, 1985.
Pasquino, Pasquale. “Theatrum Politicum: The Genealogy of Capital - Police and the State of Prosperity.” In: Graham Burchell, Colin Gordon en Peter Miller, red. The Foucault Effect. Studies in Governmentality. Chicago: The University of Chicago Press, 1991, pp. 105-118.
Pattie, Frank A. Mesmer and Animal Magnetism: A Chapter in the History of Medicine. Hamilton: Edmonston Pub., 1994.
Pott, Martin. Aufklärung Und Aberglaube: Die Deutsche Frühaufklärung Im Spiegel Ihrer Aberglaubenskritik. Studien Zur Deutschen Literatur 119. Tübingen: Niemeyer, 1992.
Préaux, Claire. La Lune Dans La Pensée Grecque. Brussel: Palais des Académies, 1973.
Rombouts, Arno. Verlicht door de Sterren? Een kritisch literatuuroverzicht over de oorzaken van de ondergang der Europese astrologie ...en haar voortbestaan. (Bachelorpaper, Universiteit Gent, 2015).
Roos, Anne Marie. “Luminaries in Medicine: Richard Mead, James Gibbs, and Solar and Lunar Effects on the Human Body in Early Modern England.” In: Bulletin of the History of Medicine 3, 74 (2000): pp. 433–457
Ruane, Michael E. “Alexander Gardner: The Mysteries of the Civil War’s Photographic Giant,” In: Washington Post, December 23, 2011. In:: https://www.washingtonpost.com/local/alexander-gardner-the-mysteries-of…, geraadpleegd op 23/07/2016.
Rutkin, H. Darrel. Astrology, Natural Philosophy and the History of Science, C. 1250--1700: Studies toward an Interpretation of Giovanni Pico Della Mirandola’s ‘Disputationes Adversus Astrologiam Divinatricem.’ Doctoraatsthesis, Indiana University, 2002.
Schaffer, Simon. “Authorized Prophets: Comets and Astronomers After 1759.” In: Studies in Eighteenth Century Culture 17 (1987): pp. 45–67.
———. “Newton’s Comets and the Transformation of Astrology.” In: Patrick Curry, red. Astrology, Science and Society: Historical Essays. Woodbridge: Boydell, 1987, pp. 219-243.
———. “The Astrological Roots of Mesmerism.” In: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 41 (2010): pp. 158–168.
Schaffer, Simon en Shapin, Steven. Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle, and the Experimental Life. Princeton University Press, 1985.
Schechner Genuth, Sara. Comets, Popular Culture, and the Birth of Modern Cosmology. Princeton, Princeton Univ. Press, 1997.
———. “Devil’s Hells and Astronomers’ Heavens.” In: Mary Jo Nye, Joan L. Richards en Roger H. Stuewer. The Invention of Physical Science. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1992, pp. 3-26.
Segre, Michel. “Astronomy, Astrology and Historiography.” In: Menso Folkerts en Andreas Kühne, red. Astronomy as a Model for the Sciences in Early Modern Times. Papers from the International Symposium, Munich, 10-12 March 200. Organized by Bernhard Fritscher and Andreas Kühne.. Augsburg: Rauner, 2006, pp. 115-124.
Thomas, Keith. Religion and the Decline of Magic: Studies in Popular Beliefs in Sixteenth and Seventeenth Century England. Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1971.
Thomas, Simon. “Thomassen a Theussink (Evert Jan).” In: Philipp Christiaan Molhuysen en Petrus Johannes Blok, red. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 4. Leiden: A.W. Sijthoff, 1911, pp. 1306-1307.
Thorndike, Lynn. A History of Magic and Experimental Science. Volume VIII. Londen en New-York: Columbia University Press, 1964.
Tobyn, Graeme. Culpeper’s Medicine: A Practice of Western Holistic Medicine. Londen: Singing Dragon, 2013.
Vanden Broecke, Steven. “Astrology and Politics.” In: Brendan Dooley, red. A Companion to Astrology in the Renaissance. Boston en Leiden: Brill, 2014, pp. 193-232.
Van Nouhuys, Tabitta. The Age of Two-Faced Janus: The Comets of 1577 and 1618 and the Decline of the Aristotelian World View in the Netherlands. Doctoraatsthesis. Leiden: Universiteit Leiden, 1997.
von Stuckrad, Kocku. Geschichte Der Astrologie: Von Den Anfängen Bis Zur Gegenwart. München: Beck, 2007.
Waterfield, Robin. Hidden Depths: The Story of Hypnosis. Abingdon: Routledge, 2003.
Watson, George, red. The New Cambridge Bibliography of English Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 1971.
Wear, Andrew. “Medical Practice in Late Seventeenth and Early Eighteenth Century England. Continuity and Union.” In: Roger French en Andrew Wear, red. The Medical Revolution of the Seventeenth Century. Cambridge: Cambridge University Press, 1989, pp. 294-320.
Zuidervaart, Hubert J. “An Eighteenth-Century Medical–Meteorological Society in the Netherlands: An Investigation of Early Organization, Instrumentation and Quantification. Part 1.” In: British Journal for the History of Science 38, 4 (December 2005), pp. 391-392.
Zuidervaart, Hubert J. “Vergeten Meteorologen. De Teloorgang van een Achttiende Eeuwse Societeit.” In: Kunst & Wetenschap (Schraard: Stichting Studenten Uitgeverij) 13, 4 (Winter 2004-2005), pp. 31–32.
Niet benutte primaire bronnen waarvan de vertaling zich in bijlage bevindt
Gerike, Peter. Dissertatio Physica De Influxu Lunae in Corpus Humanum. Halle: Johann Christian Hilliger, 1724.
Kies, Johann. De Influxu Lunae in Partes Terrae Mobiles. Tübingen: Johann Sigmund, 1769.
Roth, Veit Eberhard en Veiel, Albert. Viti Eberhardi Tothii Dissertatio Astronomico-Physica de Astrorum Influentiis in Humana Corpora. Ulm: Gassenmayer, 1703.
Sperlette, Johann. Dissertatio Physico-Astronomica Inauguralis de Natura Cometarum Eorumque Sicut et Ceterorum Syderum in Sublunares Creaturas Influentiis Seu Virtutibus. Halle: Christian Henckel, 1701.