De juridische bescherming van het lichaam

Louisa Van Looy
Persbericht

De juridische bescherming van het lichaam: wie ziet het bos nog door de bomen?

De juridische bescherming van het lichaam: wie ziet het bos nog door de bomen?

In het kader van mijn rechtenopleiding schreef ik afgelopen academiejaar mijn masterscriptie met als thema “de juridische bescherming van het lichaam”. Aangezien dit thema ietwat vaag en daardoor ook ruim is, besloot ik mijn masterscriptie in te delen in twee grote delen.

Het eerste gedeelte van de masterscriptie geeft een algemeen overzicht van hoe het lichaam juridisch precies wordt beschermd in de Belgische rechtsorde. Er wordt stilgestaan bij tal van internationale en nationale wetgeving, rechtspraak en rechtsleer. Deze uiteenzetting is relevant, daar de wetenschap vandaag alomtegenwoordig is in een mensenleven. Vanaf de verwekking tot na het overlijden van een persoon, bijvoorbeeld bij het doneren van zaad- en eicellen, het afstaan van organen en euthanasie, speelt de wetenschap een rol. Het is dan ook interessant om na te gaan hoe deze wetenschappelijke evolutie zich verhoudt tot het recht op eerbiediging van de fysieke integriteit.

Al snel wordt duidelijk dat het lichaam – van embryo tot lijk – juridisch overvloedig wordt beschermd. Bij handelingen die raken aan iemands fysieke integriteit, is er namelijk zeer veel wetgeving voorhanden die moet worden gerespecteerd. De overvloed – of beter wildgroei – van wetgeving creëert de behoefte aan een grondig onderzoek naar de verhoudingen tussen verschillende wetgevende instrumenten.

Aangezien een analyse van alle verhoudingen tussen alle instrumenten de reikwijdte van een masterscriptie te buiten gaat, wordt er in het tweede gedeelte van deze scriptie geopteerd voor de gedetailleerde uiteenzetting van een toepassingsgeval, in de vorm van een sub-onderzoek.

Het tweede gedeelte van de masterscriptie omvat het sub-onderzoek en betreft de juridische bescherming van het lichaam van meerderjarige, volledig wilsonbekwame personen met een mentale handicap. Het sub-onderzoek vormt een specifiek voorbeeld van hoe het in België gesteld is met de juridische bescherming van het lichaam. Vooreerst wordt stilgestaan bij de vraag hoe het lichaam van de meerderjarige, volledig wilsonbekwame persoon met een mentale handicap juridisch precies wordt beschermd. Vervolgens wordt geëvalueerd of de huidige bescherming toereikend is en, indien niet, welke aspecten vatbaar zijn voor verbetering.

Het sub-onderzoek bakent het ruime thema van deze masterscriptie duidelijk af. De focus van het sub-onderzoek is niet toevallig. Mijn nicht Anneleen is 24 jaar oud en mentaal gehandicapt. Anneleen is volledig wilsonbekwaam. Door haar rechtstreekse omgeving werd meermaals de vraag gesteld naar wie juridisch gezien beslissingen mag nemen die een aantasting van haar fysieke integriteit kunnen uitmaken. Niemand, omdat zij evenveel recht heeft op de juridische bescherming van het lichaam als mensen zonder mentale beperking? Of haar ouders, broers, bewindvoerder, een arts, … omdat een beslissing die de aantasting van haar fysieke integriteit tot gevolg heeft, net broodnodig zou kunnen zijn voor haar algemeen welzijn?

Meer specifiek stelt zich in dit sub-onderzoek de vraag naar wie gerechtigd is om medische beslissingen, die logischerwijze een hoogstpersoonlijk karakter hebben, te nemen over een meerderjarige, volledig wilsonbekwame persoon met een mentale handicap.

Dit sub-onderzoek is uiterst relevant omdat het zich toelegt op een materie die te vaak onderbelicht blijft en waar slechts weinig grondig onderzoek naar werd gedaan. Daarnaast zal dit onderzoek duidelijkheid brengen voor de praktijk, aangezien vandaag niet zeker is waarmee bijvoorbeeld een ouder of partner kan toestemmen en wanneer diens toestemming een ongeoorloofde inbreuk uitmaakt op de lichamelijke integriteit van de meerderjarige, volledig wilsonbekwame persoon met een mentale handicap. Het sub-onderzoek is dus praktisch relevant voor iedereen die geconfronteerd wordt met het verlenen van toestemming voor, of het nemen van medische beslissingen over een meerderjarige, volledig wilsonbekwame persoon met een mentale handicap.

Uit het sub-onderzoek zal blijken dat ook in de materie die dat onderzoek behelst, de juridische bescherming in de vorm van wetgeving zeer omvangrijk is. De bescherming is echter niet toereikend, gelet op de tegenstrijdigheden en lacunes die zich manifesteren bij het samenlezen van verschillende wetgevende instrumenten.

Aan de hand van het voorleggen van drie aanbevelingen aan de wetgever – de laatste verdient de voorkeur – worden vastgestelde leemten ingevuld en tegenstrijdigheden uitgeklaard.

Deze masterscriptie streeft naar vereenvoudiging en probeert door de bomen het bos te zien.

 

Louisa Van Looy
Master in de Rechten, KU Leuven

Bibliografie

Hoofdstuk 1. Wetgeving

Afdeling 1. Internationale en Europese Verdragen

  • Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955, 5029.
  • Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie van 25 maart 1957, Pb.C. 30 maart 2010, 83.
  • Europees Sociaal Handvest van 18 oktober 1961, BS 18 augustus 1983, 10391.
  • Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 19 december 1966, BS 6 juli 1983, 8808.
  • Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van 19 december 1966, BS 6 juli 1983, 8815.
  • Verdrag inzake de rechten van het kind van 20 november 1989, BS 17 januari 1992, 805.
  • Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de waardigheid van het menselijk wezen met betrekking tot de toepassing van de biologie en de geneeskunde van 4 april 1997, Trb. 1999, 58.
  • Verdrag van ’s-Gravenhage inzake de internationale bescherming van volwassenen van 13 januari 2000, Trb. 2000, 10.
  • VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap van 13 december 2006, United Nations Treaty Series, vol. 2515, 44910.
  • Handvest van de grondrechten van de Europese Unie van 12 december 2007, Pb.C. 30 maart 2010, 83.

 

Afdeling 2. Europese verordeningen

  • Verord.Europees Parlement en Raad nr. 536/2014, 16 april 2014 betreffende klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik en tot intrekking van Richtlijn 2001/20/EG, Pb.L. 27 mei 2014, 158.
  • Verord.Europees Parlement en Raad nr. 679/2016, 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming), Pb.L. 4 mei 2016, 119.

 

Afdeling 3. Europese richtlijnen

  • Richtl.Europees Parlement en Raad 2004/23/EG, 31 maart 2004 tot vaststelling van kwaliteits- en veiligheidsnormen voor het doneren, verkrijgen, testen, bewerken, bewaren en distribueren van menselijke weefsels en cellen, Pb. L. 7 april 2004, 102.
  • Richtl.Europees Parlement en Raad 2010/53/EU, 7 juli 2010 inzake kwaliteits- en veiligheidsnormen voor menselijke organen, bestemd voor transplantatie, Pb.L. 6 augustus 2010, 207.
  • Richtl.Europees Parlement en Raad 2011/24/EU, 9 maart 2011 betreffende de toepassing van de rechten van patiënten bij grensoverschrijdende gezondheidszorg. Pb.L. 4 april 2011, 88.
  • Richtl.Europees Parlement en Raad 2011/99/EU, 13 december 2011 betreffende het Europees beschermingsbevel, rechtsoverweging 9, Pb.L. 21 december 2011, 338.

 

Afdeling 4. Voorbereidende Internationale en Europese wetgeving

  • Aanbev.Com.Min. R(1999)4 over de juridische bescherming van meerderjarige onbekwamen, 23 februari 1999, https://rm.coe.int/09000016805e302a.   
  • Aanbev.Com.Min. R(2009)11 over beginselen betreffende volmachten en voorafgaande richtlijnen in geval van onbekwaamheid, 9 december 2009, https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1563397&Site=CM.
  • Med. (Comm.) van het actieplan inzake orgaandonatie en -transplantatie (2009-2015): hechtere samenwerking tussen de lidstaten,  8 december 2008, COM(2008)819 def.
  • Med. (Comm.) aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's Europese strategie inzake handicaps 2010-2020: een hernieuwd engagement voor een onbelemmerd Europa, 15 november 2011, COM(2010) 636 def. 

Afdeling 5. Nationale wetgeving: België

  • Burgerlijk Wetboek 21 maart 1804, Code Napoléon 3 september 1807.
  • Wetboek van Strafvordering 17 november 1808, Bull. Off. 27 november 1808.
  • Strafwetboek 8 juni 1867, BS 9 juni 1867, 3133.
  • Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967, 11360.
  • Wet 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren van organen, BS 14 februari 1987, 2129.
  • Wet 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking, tot wijziging van de artikelen 348, 350, 351 en 352 van het Strafwetboek en tot opheffing van artikel 353 van hetzelfde Wetboek, BS 20 oktober 1990, 20101.
  • Wet 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5801.
  • Gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4054.
  • Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002, 28515.
  • Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002, 43719.
  • Wet 11 mei 2003 betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, BS 28 mei 2003, 29287.
  • Wet 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon, BS 18 mei 2004, 39516.
  • Wet 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie, BS 30 mei 2007, 29016.
  • Wet 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo's en de gameten, BS 17 juli 2007, 38575.
  • Wet 19 december 2008 inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek, BS 30 december 2008, 68774.
  • Wet 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, BS 14 juni 2013, 38132.
  • Wet 28 februari 2014 tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te maken, BS 12 maart 2014, 21053.
  • Wet 18 december 2016 houdende diverse bepalingen inzake gezondheid, BS 27 december 2016, 89711.
  • Wet 9 april 2017 betreffende het Europees beschermingsbevel, BS 18 mei 2017, 57542.
  • KB 8 september 2015 tot wijziging van verschillende koninklijke besluiten inzake grensoverschrijdende gezondheidszorg, BS 1 oktober 2015, 61564.
  •  Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 3-2937, 17 juni 2005 (C. NYSSENS).
  • Verslag, Parl. St. Kamer 2008-09, nr. 52-1409/004.
  • MvT, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53K1009/001, 8 en 11-12.
  • Voorstel van resolutie over de ratificatie van het Verdrag van Oviedo van 4 april 1997 inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 1544/001.
  • Wetsvoorstel 11 januari 2011 tot invoering van een globaal beschermingsstatuut voor meerderjarige wilsonbekwame personen, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53K1009/001, 6 en 17-19.
  • Toelichting bij het wetsvoorstel 11 januari 2011 tot invoering van een globaal beschermingsstatuut voor meerderjarige wilsonbekwame personen, Parl.St. Kamer, 2010-2011, nr. 53K1009/001, 4.
  • Verslag Kamer I, Parl.St. Kamer 2011-12, nr. 53K1009/010.
  • Verslag over het wetsontwerp tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, gedaan op 9 januari 2013, Parl.St. Senaat 2013-14, nr. 5-1774/3.

Afdeling 6. Nationale wetgeving: Nederland

  • Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden 24 augustus 1815, Stb. 1840, 48.
  • Wetboek van Strafrecht 3 maart 1881, Stb. 1881, 35.
  • Burgerlijk Wetboek Boek 1 Personen- en familierecht 11 december 1958, Stb. 1958, 590.
  • Wet 1 mei 1981 houdende regelen met betrekking tot het afbreken van zwangerschap, Stb. 1981, 257.
  • Burgerlijk Wetboek Boek 3 Vermogensrecht 3 juli 1989, Stb. 1992, 286
  • Burgerlijk Wetboek Boek 7 Bijzondere overeenkomsten 28 december 1989, Stb. 1989, 616.
  • Wet 29 oktober 1992 tot vervanging van de Wet van 27 april 1884, Stb. 96, tot regeling van het Staatstoezicht op krankzinnigen, Stb. 1992, 671.
  • Wet 17 november 1994 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en enige andere wetten in verband met de opneming van bepalingen omtrent de overeenkomst tot het verrichten van handelingen op het gebied van de geneeskunst, Stb. 1994, 837.
  • Wet 24 mei 1996 houdende regelen omtrent het ter beschikking stellen van organen, Stb. 1997, 600.
  • Wet 12 april 2001 houdende toetsing van levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding en wijziging van het Wetboek van Strafrecht en van de Wet op de lijkbezorging, Stb. 2001, 194.
  • Wet 12 juli 2012 tot vaststelling van een nieuwe Politiewet, Stb. 2012, 316.
  • Wet 16 oktober 2013 tot wijziging van enige bepalingen van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek inzake curatele, onderbewindstelling ter bescherming van meerderjarigen en mentorschap ten behoeve van meerderjarigen en enige andere bepalingen, Stb. 2013, 414.
  • Kamerstukken II 1978/79, 15463, 1.
  • MvA Kamerstukken II, vergaderjaar 1992-1993, 22 358, nr. 5, 66.
  • MvT wet 17 november 1994 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en enige andere wetten in verband met de opneming van bepalingen omtrent de overeenkomst tot het verrichten van handelingen op het gebied van de geneeskunst, 2.
  • Brief van 15 november 2000, Kamerstukken II, vergaderjaar 2000-2001, 26 691, nr. 24, 6.

 

Hoofdstuk 2. Rechtspraak

Afdeling 1. Internationale en Europese rechtspraak

  • EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72, Handyside/Verenigd Koninkrijk.
  • EHRM 13 mei 1980, nr. 8416/78, Paton/UK.
  • EHRM 2 maart 1983, nr. 9974/82, X/Denemarken.
  • EHRM 26 maart 1985, nr. 8978/80, X en Y/Nederland.
  • EHRM 22 april 1997, nr. 21830/93, X, Y en Z./Verenigd Koninkrijk.
  • EHRM 29 april 2002, nr. 2346/02, Pretty/Verenigd Koninkrijk.
  • EHRM 5 september 2002, nr. 50490/99, Boso/Italië.
  • EHRM 10 oktober 2002, nr. 38719/97, D.P. en J.C./Verenigd Koninkrijk.
  • EHRM 8 juli 2004, nr. 53924/00, Vo/Frankrijk.
  • EHRM 17 februari 2005, nr. 42758/98 en 45558/99, Aurousseau/België.
  • EHRM 15 mei 2006, nr. 1338/03, Kresten Filtenborg Mortensen/Denemarken.
  • EHRM 27 februari 2007, nr. 56760/00, Akpinar en Altun/Turkije.
  • EHRM 10 april 2007, nr. 6339/05, Evans/Verenigd Koninkrijk.
  • EHRM 16 december 2010, nr. 25579/05, A, B en C/Ierland.
  • EHRM 20 januari 2011, nr. 31322/07, Haas/Zwitserland.
  • EHRM 21 juni 2011, nr. 46185/08, Kruskovic/Kroatië.
  • EHRM 30 juni 2011, nr. 22590/04, Girard/Frankrijk.
  • EHRM 3 november 2011, nr. 57813/00, S.H. e.a./Oostenrijk.
  • EHRM 2 oktober 2012, nr. 10048/10, Knecht/Roemenië.
  • EHRM 5 juni 2015, nr. 46043/14, Lambert e.a./Frankrijk.
  • HvJ 5 februari 1963, nr. 26-62, ECLI:EU:C:1963:1, ‘van Gend & Loos’.
  • HvJ 26 februari 2008, nr. C-506/06, ECLI:EU:C:2008:119, JDE 2008, 146, noot MICHAUX, A.
  • HvJ 18 oktober 2011, C-34/10, ECLI:EU:C:2011:669, SEW 2012, 517.

Afdeling 2. Nationale rechtspraak: België

  • Arbitragehof 19 december 1991, nr. 39/91, BS 24 januari 1992.
  • Cass. 26 september 1978, Pas. 1979, I, 126.
  • Cass. 17 december 1998, RW 1998-99, 1144.
  • Cass. 5 oktober 1999, T.Strafr. 2000, 14.
  • Cass. 14 december 2001, TBBR 2002, 328, concl. DU JARDIN, J., noot TROUET, C.
  • Antwerpen 3 juni 1999, RW 2000-01, 17-21.
  • Corr. Leuven 20 mei 2003, T.Gez. 2004, 228-235.
  • Corr. Antwerpen 23 februari 2011, T.Gez. 2012, afl. 2, 128-131.
  • Vred. Aalst 22 september 2014, T.Vred. 2015, 295.
  • Vred. Neerpelt-Lommel (afdeling Neerpelt) 6 maart 2015, T.Vred. 2015, 314, noot DANDOY, N.
  • Vred. Westerlo 19 oktober 2015, RW 2017-18, 1234-1235.
  • Vred. Landen-Zoutleeuw 30 september 2016, T.Vred. 2017, 445-446.
  • Vred. Verviers 1 december 2016, T.Vred. 2016, 469-471.

Afdeling 3. Nationale rechtspraak: Nederland

  • HR (NL) 28 januari 1983, ECLI:NL:HR:1983:AC7862, NJ 1983, 481. 
  • HR (NL) 17 december 2010, ECLI:NL:HR:2010:BO1801, NJB 2011, 44.
  • Hof ’s-Gravenhage (NL) 12 december 2012, ECLI:NL:GHSGR:2012:BZ3712,  FJR 2014, 71.1.
  • Hof Arnhem-Leeuwarden (NL) 8 maart 2014, ECLI:NL:GHARL:2014:2061, FJR 2014,71.8.
  • Hof ’s-Hertogenbosch (NL) 1 oktober 2015, ECLI:NL:GHSHE:2015:3863, http://uitspraken.rechtspraak.nl.
  • Hof ’s-Hertogenbosch (NL) 23 maart 2017, ECLI:NL:GHSHE:2017:1157,
       http://uitspraken.rechtspraak.nl.
  • Rb. Gelderland (NL) 21 juli 2017, ECLI:NL:RBGEL:2017:3834, JWWB 2017, 237.
  • Kantonrechter Bergen op Zoom (NL) 6 september 2013, ECLI:NL:RBZWB:2013:6484, NJF 2013, 447. 

Hoofdstuk 3. Rechtsleer

Afdeling 1. Nationale rechtsleer: België

§1. Boeken

  • BERTOUILLE, V., ROTTHIER, K. en VAN DEN EEDEN, E., Onbekwaamheid en bescherming. Praktische handleiding meerderjarige onbekwame, Deventer, Kluwer, 2014, 600 p.
  • BLOCK, A., TEMMERMAN, M. en VANDENBOSSHE, D., Abortus provocatus, Gent, Omega editions, 1988, 458 p.
  • BOCKEN, H. en BOONE, I., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, die Keure, 2011, 276 p.
  • BODIFEE, G., SCHOTSMANS, P., NYS, H. en DEHAENE, T., Abortus na de wet, Leuven, Davidsfonds, 1995, 100 p.
  • BOONE, I. en DECLERCK, C. (eds.), Actualia Familierecht 2014-2015, Brugge, die Keure, 2015, 174 p.
  • DANDOY, N., FLOHIMONT, V., REUSENS, F., BERTINCHAMPS, V., BOUCQUEY, D., DEKEYSER, B., PHILIPPE, C., RUBENS, D., UHLIG, S., VROONEN, C. en WESTERLINCK, E., Le nouveau régime belge de l'incapacité des majeurs: analyse et perspectives, Brugge, Die Keure, 2014, 256 p.
  • DE HERT, P., Artikel 8 EVRM en het Belgisch recht. De bescherming van privacy, gezin, woonst en communicatie, Gent, Mys & Breesch, 1998, 367 p.
  • DELAHAYE, T., La protection judiciaire et extrajudiciaire des majeures en difficulté, Brussel, Larcier, 2016, 507 p.
  • DE PAGE, H., VAN GYSEL, A.C., AUGHUET, C., BARNICH, L., CARRÉ, D., GALLUS, N., HIERNAUX, G., MASSAGER, N., PFEIFF, S., UYTTENDAELE, N. en VAN HALTEREN, T., Traité de droit civil belge, I, Les personnes. Volume 2: Incapables, droit judiciaire familial, questions de droit international privé, Brussel, Bruylant, 2015, 1575 p.
  • DIERKENS, R., Lichaam en lijk, raakpunten van recht en geneeskunde, Brugge, Die Keure, 1962, 286 p.
  • GALLUS, N. en VAN HALTEREN, T., Le nouveau régime de protection des personnes majeures. Analyse de la loi du 17 mars 2013, Brussel, Bruylant, 2014, 271 p.
  • NOLF, J., Kwetsbaren in het nieuwe recht. Bescherming met of zonder rechter: het nieuwe menu à la carte vanaf 1 september 2014, Kortrijk, UGA, 2014, 90 p.
  • NYS, H. (ed.), De Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa, Antwerpen, Intersentia Rechtswetenschappen, 1998, 273 p.
  • NYS, H., Geneeskunde: recht en medisch handelen, Mechelen, E. Story-Scientia, 2005, 714 p.
  • NYS, H., Recht en Bio-ethiek, Tielt, Uitgeverij Lannoo, 2014, 274 p.
  • PANIS, S., Stamcellen en recht. Een juridische analyse van wegneming tot gebruik, Antwerpen, Intersentia, 2015, 1276 p.
  • REYNAERT, P., TAELS, J. en VANHEESWIJCK, G. (eds.), Over zichzelf beschikken? Juridische en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, 629 p.
  • SCHEERS, D. en WUYTS, T., De vrederechter en het bewind. Procedure na de wet van 17 maart 2013, Antwerpen, Intersentia, 2014, 154 p.
  • SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Meerderjarige beschermde personen, Brugge, die Keure, 2014, 536 p.
  • SENAEVE, P., Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2015, 688 p.
  • SQUIFFLET, A.C., Prélèvement et transplantation d’organes. Droits national, européen et international face à la pénurie, Limal, Anthemis, 2016, 663 p.
  • SWENNEN, F., Het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2017, 582 p.
  • TOEBES, B.C.A., The Right to Health as a Human Right in International Law, Antwerpen, Intersentia, 1999, 417 p.
  • VAN GYSEL, A.C., Précis de droit des personnes et de la famille, Limal, Anthemis, 2014, 609 p.
  • VANSWEEVELT, T.,  Rechtspraak- en wetgevingsbundel gezondheidsrecht, Kluwer, 2009, 937 p.
  • VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1630 p.
  • VERBRUGGEN, F. en VERSTRAETEN, R., Strafrecht en strafprocesrecht Deel I, Antwerpen, Maklu, 2016, 365 p.
  • VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Brugge, die Keure, 2016, 1028 p.
  • VERSTRAETEN, R.,  Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2012, 1372 p.
  • WARLET, F.-J., La capacité protégée: analyse de la loi du 17 mars 2013, Waterloo, Kluwer, 2014, 385 p.
  • WOSTYN, L., Het overmaken van medische gegevens na het overlijden van de patiënt, Gent, Story Publishers, 2011, 126 p.
  • WUYTS, T., De nieuwe wet op het bewind. De hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en de instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, Mechelen, Kluwer, 2014, 912 p.

 

§2. Bijdragen in verzamelwerken

  • BERTE, S., "Meerderjarige beschermde personen in het internationaal privaatrecht", in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G., Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl.
  • BROECKX, N., “Orgaantransplantatie” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1139.
  • DE FRESART, C.-E., “La nouvelle protection des personnes vulnérables: le point de vue des juges de paix” in DE FRESART, C.-E., GALLUS, N., LEFEBVRE, B., LEUBA, A., VAN GYSEL, A.-C. en VAN HALTEREN, T., La protection des incapables majeurs et le droit du mandat, Limal, Anthemis, 2014, 103.
  • DELBEKE, E., “Euthanasie” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1319-1339.
  • DE MEUTER, S., “Beslissingsbevoegdheid van de vrouw inzake zwangerschapsafbreking” in  SCHEYS, M. (ed.), Abortus, Brussel, VUBPress, 1993, 227-234. 
  • DE SCHUTTER, O., noot onder Cass. 14 april 1983, in DE SCHUTTER, O. en VAN DROOGHENBROECK, S., Droit international des droits de l’homme, Brussel, Larcier, 1999, 35-39.
  • GALLUS, N. en VAN HALTEREN, T., “La personnalisation des mesures d’incapacité” in DANDOY, N., La protection des personnes majeures. Dix-huit mois de pratique, Brussel, Larcier, 2016, 21.
  • GOFFIN, T. en NYS, H., “Medisch recht. De ontwikkelingen van het medisch recht in 2012” in BLANPAIN, R., DEVROE, W., DIRIX, E., DUMORTIER, J., DUQUET, S., EYSKENS, M., GOFFIN, T., HENDRICKX, F., MEUWISSEN, K., NYS, H., PAS, W., PETILLON, F., ROBBEN, F., SOMERS, B., STERCKX, T., STEVENS, Y., STRUYVEN, C., STUYCK, J., SUYKENS, C., VAN DEN BERGH, P., VAN NIEUWENHOVE, J., VERHERSTRAETEN, S. en WOUTERS, J., Recht in beweging. 20ste VRG-Alumnidag 2013, Antwerpen, Maklu, 2013, 81-101.
  • GULDIX, E., “Het recht op voortplanting” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 3-4.
  • LEMMENS, C., “De handelings- en wilsonbekwamen” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 819-921.
  • MEVESEN, B., “Deel 6. Het bewind: werking en organisatie” in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Meerderjarige beschermde personen, Brugge, die Keure, 2014, 141-165.
  • MOSSELMANS, S. en VAN THIENEN, A., “Bescherming en bewind voor meerderjarigen in het licht van de wet van 17 maart 2013” in  BOONE, I. en DECLERCK, C. (eds.), Actualia Familierecht 2014-2015, Brugge, die Keure, 2015, 83-105.
  • NYS, H., “Medisch recht. De ontwikkelingen in het medisch recht in 2005” in CALLENS, S., ANTHONISSEN, P.F., BOURGEOIS, K., BEKAERT, P., DE GRAEVE, A., DE KOSTER, A., DELVAUX, B., DE WILDE, A., GEENS, K., GYSELAERS, L., HENDRICKS, F., SOMERS, G., STEVENS, D., SWAENEPOEL, E., VERSTRAETEN, R., VALCKE, P., VIDAL, M., WOUTERS, J., WUYTS, T., NYS, H. en DUMORTIER, J.,  Recht in beweging. 13de VRG-Alumnidag 2006, Antwerpen, Maklu, 2006, (251) 256-257.
  • PANIS, S., “Lichaamsmateriaal voor geneeskundige toepassingen op de mens” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1215-1220.
  • RUBENS, D., “Chapitre 1. Regard critique d’un juge de paix sur la loi de réforme des incapacités” in DANDOY, N., FLOHIMONT, V. en REUSENS, F., Le nouveau régime belge de l'incapacité des majeurs: analyse et perspectives, Brugge, die Keure, 2014, 257 p.
  • SWENNEN, F., “Deel 2. Toepassingsgebied van de wet” in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Meerderjarige beschermde personen, Brugge, die Keure, 2014, 11-20.
  • VANDERHULST, V., “Medisch begeleide voortplanting” in VANSWEEVELT, T. en  DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 31-51.
  • VANSWEEVELT, T., “Abortus” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 189-230.
  • VANSWEEVELT, T., “Het juridisch statuut van het lijk” in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek Gezondheidsrecht Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Antwerpen, Intersentia, 2014, 1559-1567.
  • VELAERS, J., “Het menselijk lichaam en de grondrechten” in REYNAERT, P., TAELS, J. en VANHEESWIJCK, G. (eds.), Over zichzelf beschikken? Juridische en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, 117-130.   
  • VERSCHELDEN, G., “Deel 4. Onbekwaamheid – De persoon” in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Meerderjarige beschermde personen, Brugge, die Keure, 2014, 49-65.

 

§3. Tijdschriftartikelen

  • DE DIJN, H., “De grenzen van de autonomie als waarde”, Ethische Perspectieven 1991, 3-7.
  • DEGUEL, F., “La loi du 17 mars 2013 réformant les regimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine: vers un simplification?”, TBBR 2013, 291 (290).
  • DELAHAYE, T. en HACHEZ, F., “La loi du 17 mars 2013 réformant les régimes d’incapacité et instaurant un nouveau statut de protection conforme à la dignité humaine”, JT 2013, 465.
  • ENGBERTS, B. en DE GROOT, H., “België en het Europees Verdrag voor de rechten van de mens”, Jura Falc. 1983-84, afl. 3, www.law.kuleuven.be/jura/art/20n3/engberts.pdf, 236.
  • GALLUS, N. en VAN HALTEREN, T., “La nouvelle loi sur les personnes majeures vulnérables”, Bulletin Juridique & Social 2014, 7-10.
  • GOFFIN, T., “Toestemming in het medisch recht. Een nieuwe lezing van een oud probleem”, RW 2007-08, (1306) 1310.
  • LELEU, Y.-H., “Les dix innovations majeures de la réforme de la protection des personnes vulnérables”, Revue de planification patrimoniale belge et internationale 2014, 17-27.
  • LEMMENS, C., “Levenseindebeslissingen en zwangere vrouwen. Recht op zelfbepaling of dwingt de foetus tot naastenliefde?” T.Gez. 2010, afl. 4, 303-316.
  • PANIS, S. en VAN GELDER, N., “De Wet Menselijk Lichaamsmateriaal van 19 december 2008: een grondige analyse”, T.Gez. 2010, afl. 3, 217-253.
  • RENCHON, J.-L., “Le nouveau régime de la « protection judiciaire » des incapables majeurs: présentation générale”, Rev.trim.dr.fam. 2014, 241-272.
  • ROTTHIER, K., “De nieuwe wet tot hervorming van het statuut van onbekwamen. Een overzicht vanuit vogelperspectief”, Not.Fisc.M. 2013, 182-203.
  • SINDIC, B., “De la capacité du mineur en matière de prélèvement et de transplantation d’organes”, Ann.dr.Louv. 2002, 225-285.
  • TE BRAAKE, A.,  “Juridische mogelijkheden en grenzen van late zwangerschapsafbreking”, T.Gez. 1992, afl. 16, 137-143.
  • VAN BOXSTAEL, J.-L., “l’adulte protégé et la frontière après la loi du 17 mars 2013”, Revue de planification patrimoniale belge et internationale 2014/2, 167.
  • VENY, L. M. en GOES, P., “Een wereldprimeur: de uitbreiding van de Euthanasiewet naar niet-ontvoogde minderjarigen”, RW 2014-15, 163-172.

 

Afdeling 2. Nationale rechtsleer: Nederland

§1. Boeken

  • ASSER, C., Serie 1: Personen- en familierecht, Deventer, Kluwer, 2006, 1176 p.
  • BLANKMAN, K., OEHLERS-OOSTERHOF, I.G. en OOMENS, H.C.D.M., Onderbewindstelling ter bescherming van meerderjarigen. Het beschermingsbewind nader onderzocht, Amsterdam, Vrije Universiteit, 2002, 92 p.
  • DILLMANN, R.J.M., LEGEMAATE, J. en DE JONG, E.C., Medisch handelen rond het levenseinde bij wilsonbekwame patiënten, Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 1997, 236 p.
  • HENDRIKS, A.C., HUBBEN, J.H., LEGEMAATE, J. en SLUIJTERS, B., Grondrechten in de gezondheidszorg, Liber amicorum voor prof. Mr. J. K. M. Gevers, Houten, Bohn Stafleu van Loghum, 2010, 264 p.
  • LEENEN, H.J.J., Handboek gezondheidsrecht. Deel 1: rechten van mensen in de gezondheidszorg, Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 2000, 388 p.
  • LEENEN, H.J.J., DUTE, J.C.J., GEVERS, J.K.M., LEGEMAATE, J., DE GROOT, G.R.J., GELPKE, M.E. en DE JONG, E.J.C., Handboek Gezondheidsrecht, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2017, 881 p.
  • SMITS, V.M., Wetgeving familie- en jeugdrecht, Apeldoorn, Maklu, 2014, 680 p.
  • VAN DER POT, C. W., Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer, Kluwer, 2014, 1188 p.

 

§2. Bijdragen in verzamelwerken

  • ABBING, H.R., “Belangenbehartiging van de meerderjarig onbekwame als patiënt naar Nederlands recht. Een gezondheidsrechtelijke analyse tegen de achtergrond van het ontwerp Haags Verdrag ‘Protection of Adults’” in BOELE-WOELKI, K. en MOSTERMANS, E., Volwassen maar onzelfstandig: meerderjarigenbescherming in Europees en internationaal privaatrechtelijk perspectief: Europees personen- en familierecht, Groningen, Intersentia, 1999, 61-72.
  • DEN HARTOGH, G.A., “Een variabele standaard van wilsbekwaamheid?” in HENDRIKS, A.C., HUBBEN, J.H., LEGEMAATE, J. en SLUIJTERS, B., Grondrechten in de gezondheidszorg, Liber amicorum voor prof. Mr. J. K. M. Gevers, Houten, Bohn Stafleu van Loghum, 2010, 113.
  • JANSEN, S., “Het Nederlandse recht inzake bescherming van meerderjarigen en aanbeveling No. R (99) 4 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa aan de Lidstaten omtrent wilsonbekwame volwassen personen” in BOELE-WOELKI, K. en MOSTERMANS, E., Volwassen maar onzelfstandig: meerderjarigenbescherming in Europees en internationaal privaatrechtelijk perspectief: Europees personen- en familierecht, Groningen, Intersentia, 1999, 19-33.
  • NYS, H., “Op welke grondrechten zijn patiëntenrechten gebaseerd? Een (rechts)vergelijking in Europa” in HENDRIKS, A.C., HUBBEN, J.H., LEGEMAATE, J. en SLUIJTERS, B. (eds.), Grondrechten in de gezondheidszorg, Liber Amicorum voor prof. Mr. J. K. M. Gevers, Houten, Bohn Stafleu van Loghum, 2014, 17-24.
  • TE BRAAKE, T., “De vrijheid en de waardigheid van de zwangere vrouw en het ongeboren kind. Een gezondheidsrechtelijk dilemma” in HENDRIKS, A.C., HUBBEN, J.H., LEGEMAATE, J. en SLUIJTERS, B. (eds.), Grondrechten in de gezondheidszorg, Liber Amicorum voor prof. Mr. J. K. M. Gevers, Houten, Bohn Stafleu van Loghum, 2014, 5-15.

 

§3. Tijdschriftartikelen

  • AKERBOOM, C.P.M., DUTE, J.C.J., GEVERS, J.K.M., NYS, H., WINTER, H.B. en WOESTENBURG, N.O.M., “Thematische Wetsevaluatie Wilsonbekwaamheid en vertegenwoordiging”, ZonMW 2011, 50-51.
  • BLANKMAN, K., “Bescherming van meerderjarigen”, FJR 2014, 66-74.
  • GLAS, L., “Tenuitvoerlegging van een EHRM-uitspraak: verplichtingen, spelers en procedures”, Ars Aequi 2016, 478-482.
  • MEINEMA, M., “De nieuwe Wet wijziging curatele, beschermingsbewind en mentorschap”, Ars Aequi 2014, 853-856.
  • Ministerie van Veiligheid en Justitie, “Curatele, bewind en mentorschap”, Informatieblad Curatele, bewind en mentorschap 2016, 8.
  • NUYTINCK, A.J.M., “Curatele, meerderjarigenbewind en mentorschap; belangrijke wetswijziging op komst”, WPNR 2010, 439-447.
  • SWENNEN, F., “Meerderjarigenbescherming in de Lage Landen”, FJR 2013, afl. 12, 98-106.
  • VERHAGEN, A.A.E., “Het etiket van de zwangerschapsduur”, NTvG 2017, 161.
  • VERJANS, W.E.M., “Doelstelling en uitgangspunten van de ‘wet wijziging curatele, beschermingsbewind en mentorschap’ en de gevolgen voor de werklast”, FJR 2014, afl. 12, 8-14.

 

Hoofdstuk 4. Onlinebronnen

Universiteit of Hogeschool
Master in de Rechten
Publicatiejaar
2018
Promotor(en)
Prof. Dr. Johan Du Mongh
Kernwoorden
Share this on: