Dekens onder de lakens: De implementatie van wetgeving over het celibaat in Kamerijk-Atrecht, 1076-1115
Dekens onder de lakens: de strijd om het celibaat in de elfde en twaalfde eeuw
Het celibaat, traditie of vernieuwing?
Het celibaat was onlangs weer een hot topic. De winnaar van De Mol, priester en godsdienstleraar Pieter Delanoy, sprak zich uit tegen die regel, die priesters liefde en intimiteit ontzegt. Volgens verschillende kranten was hij niet de enige en worstelen nog meer priesters met het celibaat. De woordvoerder van Kardinaal Jozef De Kesel liet echter in een reactie weten dat het celibaat teruggaat tot de oorsprong van het Christendom en niet snel zal verdwijnen.
Die uitspraak over de oorsprong van het celibaat klopt niet helemaal. Vanaf de vierde eeuw bestonden er regels (vaak niet gevolgd) dat geestelijken geen geslachtsgemeenschap mochten hebben, maar pas vanaf de elfde eeuw verbood de Kerk hen ook om getrouwd te zijn. Vooral paus Gregorius VII (1073-1085) voerde een compromisloze strijd tegen het klerikaal huwelijk. Aangezien de meerderheid van de geestelijken in Europa een vrouw en kinderen had, moet die wetgeving een enorme sociale impact hebben gehad…vermoedelijk. Er is al veel onderzoek gedaan naar de wetgeving en naar polemische geschriften rond het celibaat, maar de gevolgen zijn enkel bestudeerd voor Engeland, Wales en Hongarije. Ik probeerde die lacune deels op te vullen met een studie naar de situatie tussen 1076 en 1115 in dubbelbisdom Kamerijk-Atrecht (gesplitst in 1093/1094), dat delen van het huidige België en Noord-Frankrijk besloeg.
Family business in Kamerijk-Atrecht
Uit de bronnen bleek dat Kamerijk-Atrecht geen uitzondering was: hier was het klerikaal huwelijk, zoals vermoedelijk overal in Europa, diep verankerd. In 1077/1078 reageerden clerici uit Kamerijk in een brief tegen het verplichte celibaat: ze wilden hun ‘oude gebruiken’ absoluut niet opgeven. Aartsbisschop Manasses II van Reims (1096-1106) gaf bisschop Lambert van Atrecht (1093-1115) in 1100 een standje omdat in zijn Kerk functies van vader op zoon werden doorgegeven tot twee, drie of zelfs vier generaties. De aartsbisschop uitte het jaar ervoor op een concilie zijn ongenoegen over de situatie in zijn hele kerkprovincie, waar de bisdommen Kamerijk en Atrecht allebei onder vielen. In Kamerijk vond een monnik, Rudolf genaamd, het rond 1100 nodig om in het heiligenleven dat hij schreef de waarden van kuisheid en een celibatair leven te benadrukken, vermoedelijk omdat zijn medegeestelijken die nog altijd niet onder de knie hadden. Het bleek zelfs mogelijk om enkele specifieke gehuwde clerici uit Kamerijk-Atrecht, die hun kerkelijke functie vaak gewoon konden behouden, te identificeren.
Lokale kerkvoogden namen initiatieven om hier een einde aan te maken. Bisschop Gerard II van Kamerijk-Atrecht (1076-1092) verbood rond 1077 gehuwde priesters het altaar te bedienen en het koor te betreden. Daarnaast ontsloeg hij in 1079 aartsdiaken Oibaldus, mogelijk omdat die een vrouw en kinderen had. Zijn opvolger in Atrecht, bisschop Lambert, excommuniceerde in 1104 de twee diakens Robert en Algisus, die allebei getrouwd waren. Die twee deden hun beklag bij paus Paschalis II (1099-1118), maar moesten uiteindelijk allebei hun vrouw verstoten. Na 1104 zwijgen de bronnen, maar het is onwaarschijnlijk dat Lambert het klerikaal huwelijk in zijn bisdom heeft kunnen uitroeien.
Het is niet duidelijk of de bisschoppen van onafhankelijk bisdom Kamerijk tussen 1093 en 1115 überhaupt actie ondernamen tegen gehuwde clerici. Zij waren verwikkeld in een fel conflict, de Kamerijkse Investituurstrijd, en hadden dus waarschijnlijk andere prioriteiten. Dat bijvoorbeeld de eerder vernoemde Oibaldus opnieuw aartsdiaken werd, wijst in die richting.
Help, de leken komen!
Ook leken speelden een rol bij de invoering van het celibaat. Paus Gregorius VII riep gelovigen op om de missen van gehuwde priesters te boycotten, vaak met succes. De eerder vermelde brief van de geestelijken van Kamerijk had het over de schaamte en vernedering die de clerici te beurt viel, hen aangedaan door leken. Als het er rond 1077/1078 aan toe ging zoals in de aangrenzende bisdommen Terwaan en Luik, dan was de situatie zeker ernstig. Daar vermeed de bevolking de missen van gehuwde priesters, voerden leken zelf de sacramenten uit en gingen ze onkuise clerici fysiek te lijf. De bronnen spreken, mogelijk met enige overdrijving, van verwonding, verdrijving, marteling en zelfs doodslag.
De graven van Vlaanderen droegen ook hun steentje bij. Graaf Robert I van Vlaanderen (1071-1093) gebruikte het celibaatskwestie om de erfenis van gestorven geestelijken op te eisen (en zette daarbij de families dus buiten). Zijn opvolger Robert II (1093-1111) werd in 1099 ingeschakeld in een plan van Manasses II van Reims: hij en zijn magnaten mochten in verschillende bisdommen, als de clerus haar levenswijze niet aanpaste, hun vrouwen oppakken. Tegen het plan kwam reactie van de bisschoppen en hun clerici en kwam daarom nooit ten uitvoer.
Dat plan mag dan nooit zijn uitgevoerd, maar dat het plan bestond en dat de graaf blijkbaar bereid was om mee te doen, toont hoe serieus de situatie was. Dat de kwestie zeer verhit werd, mag niet verwonderen. De hervormers hadden hun redenen om het celibaat op te leggen, maar het ging wel over één van de fundamenteelste aspecten van het menselijk bestaan: de liefde. Daarom hebben priesters zoals Pieter het er nu ook moeilijk mee. Wat de toekomst van het celibaat is, is moeilijk in te schatten, maar meer onderzoek kan wel blootleggen hoe deze interessante strijd zich in het verleden heeft afgespeeld.
- Onuitgegeven bronnen
MONS, Archives de l’état, Cartulaires, n°33, f. 184r-185v: oorkonde, 1190.
- Uitgegeven bronnen
AMANDUS DE CASTELLO, Amandus de Castello de Odonis episcopi Cameracensis vita vel moribus, in O. HOLDER-EGGER ed., Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, XV, Hannover, 1888, 942-945.
Chronicon S. Andreae Castri Cameracesii, in L. BETHMANN ed., Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, VII, Hannover, 1846, 526-550.
Das Register Gregors VII., E. CASPAR ed. (Monumenta Germaniae Historica, tomus II), 2 dln., Berlijn, Dublin en Zürich, 1967.
Die Verteidigung der Priesterehe in der Reformzeit, E. FRAUENKNECHT ed., (Monumenta Germaniae Historica Studien und Texte, Band 16), Hannover, 1997, 243-251.
Gesta episcoporum Cameracensium, in L.C. BETHMANN ed., Monumenta Germaniae Historica. Scriptores, VII, Hannover, 1846, 393-525.
Gesta episcoporum Cameracensium Continuata, in G.H. PERTZ ed., Monumentae Germaniae Historica, Scriptores, XIV, Stuttgart, 1883, 183-253
HERMAN OF TOURNAI, The Restoration of the Monastery of Saint Martin of Tournai, L.H. Nelson ed. (Medieval Texts in Translation), Washington D.C., 1996.
HERMANNUS TORNACENSIS, Liber de restauratione monasterii Sancti Martini Tornacensis, in G. WAITZ ed., Monumenta Germaniae Historica. Scriptores, XIV, Hannover, 1883, 274-317.
LAMBERTUS WATRELOS, Annales Cameracenses, in G.H. PERTZ ed., Monumentae Germaniae Historica, Scriptores, XVI, Hannover, 1859, 509-554.
Le Registre de Lambert évêque d'Arras (1093 - 1115), C. GIORDANENGO ed. (Sources d’histoire médiévale, 34), Parijs, 2007.
Les chartes de Gérard Ier, Liébert et Gérard II, évêques de Cambrai et d’Arras, comtes du Cambrésis (1012-1092/1093): Introduction, édition, annotation, E. VAN MINGROOT ed. (Mediaevalia Lovaniensia Series I, Studia XXXV), Leuven, 2005.
Les chartes des évêques d’Arras (1093-1203), B.-M. TOCK ed. (Collection de documents inédits sur l’histoire de France section d’histoire médiévale et de philologie, vol. 20), Parijs, 1991.
Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, MIGNE, J.-P. ed., CLI, Parijs, 1853.
Pope Urban II, the Collectio Britannica and the Council of Melfi (1089), R. SOMERVILLE ed., Oxford en New York, 1996.
RODULFUS, Vita Lietberti Episcopi Cameracensis auctore Rodulfo Monacho, in G.H. PERTZ ed., Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, XXX (pars II), Leipzig, 1934, 838-868.
Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, MANSI G.D. ed., XX, Venetië, 1775.
SIGEBERTI MONACHI GEMBLACENSIS, Chronica, in L.C. BETHMANN ed., Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, VI, Hannover, 1844, 300-374;
SIGEBERTI MONACHI GEMBLACENSIS, Apologia contra eos qui calumniantur missas coniugatorum sacerdotum, in E. SACKUR ed., Monumenta Germaniae Historica, Libelli de lite imperatorum et pontificum, II, Hannover, 1892, 436-448.
The Register of Pope Gregory VII 1073-1085: An English Translation, H.E.J. COWDREY ed., Oxford en New York, 2002.
- Werken
BARROW-SMITH, J., ‘Hereford Bishops and Married Clergy, c.1130-1240’, Historical Research, 60 (1987), 1-8.
BARSTOW, A.L., Married Priests and the Reforming Papacy: The Eleventh-Century Debates (Texts and Studies in Religion, Volume 12), New York en Toronto, 1982.
BAVIN, V., Heiligenlevens als antwoord op contemporaine noden?: De elfde-eeuwse vitae van Renildis van Saintes, Berlindis van Meerbeke en Amalberga van Maubeuge, Onuitgegeven masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2017.
BECKER, H.-J., ‘Spolienrecht’, D. WERKMÜLLER red., Handwörterbuch zur Deutschen Rechtsgeschichte, IV, Berlijn, 1990, S 1779-1780.
BOELENS, M., Die Klerikerehe in der Gesetzgebung der Kirche unter besonderer Berücksichtigung der Strafe: Eine rechtsgeschichtliche Untersuchung, Paderborn, 1969.
BORNAUW, F., Nicolaïsme: deugd of zonde?: Het debat rond de invoering van het celibaat in het bisdom Luik aan het einde van de elfde eeuw, Onuitgegeven masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2015.
BROOKE, C.N.L., ‘Gregorian Reform in Action: Clerical Marriage in England’, The Cambridge Historical Journal, 12 (1956), 1-21.
BROOKE, C.N.L., ‘Married Men among the English Higher Clergy, 1066-1200’, The Cambridge Historical Journal, 12 (1956), 187-188.
BRUNDAGE, J.A., ‘Concubinage and Marriage in Medieval Canon Law’, Journal of Medieval History, 1 (1975), 1-17.
CARNIER, M., Bidplaatsen en parochies in het bisdom Terwaan vóór 1300: een institutionele studie, 2 dln., Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Departement Geschiedenis, 1996.
CAUCHIE, A., La querelle des investitures dans les diocèses de Liège et de Cambrai (Recueil de travaux publiés par les membres de la conférence d’histoire, 2me fascicule), 2 dln., Leuven, 1890-1891.
CHAZAN, M. ‘Entre l’école et le siècle: Sigebert de Gembloux, un historien engagé’, J.P. STRAUS red., Sigebert de Gembloux (Textes et études du moyen âge, 79), Barcelona en Madrid, 2015, 1-49.
CONSTABLE, G., Letters and Letter-Collections (Typologie des Sources du Moyen Âge Occidental, Fasc. 17), Turnhout, 1976.
CUSHING, K.G., Reform and the Papacy in the Eleventh Century: Spirituality and social change, Manchester, 2005.
DAVIES, J.R., ‘Aspects of Church Reform in Wales, c. 1093-c. 1223’, Anglo-Norman Studies, 30, Woodbridge, 2008, 85-99.
‘De 7 Hoofdzonden: Pieter Delanoy, mol en leraar-priester’, Humo, (22 mei 2018), 118-123.
DE HEMPTINNE, T., ‘Vlaanderen en Henegouwen onder de erfgenamen van de Boudewijns 1070-1244’, D.P. BLOK e.a. red., Algemene geschiedenis der Nederlanden, II, Haarlem, 1982, 372-398.
DE MOREAU, E., Histoire de l’Église en Belgique (Museum Lessianum Section historique, 1-3, 14-15), 5 dln., Brussel, 1940-1952.
DE SMET, J.M., De “Paces Dei” der bisdommen van het graafschap Vlaanderen (1024-1119): kritische studie en tekstuitgave, Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Letteren, Departement Geschiedenis, 1956.
DE VOS, J., Siegbert van Gembloers als polemist: bijdrage tot de geschiedenis van de Investituurstrijd in het bisdom Luik, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement geschiedenis, 1963.
DECONINCK, J., ‘Thibald prévot de l’eglise de Renaix et son fils Radulf’, Annalen geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde, 33 (1984), 87-95.
DELMAIRE, B., ‘Lambert de Guînes’, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, XXX, Parijs, 2008, 25-30.
DEMOUY, P., Genèse d’une cathédrale: Les archevêques de Reims et leur Église aux XIe et XIIe siècles, Langres, 2005.
DENZLER, G., Das Papsttum und der Amtszölibat (Päpste und Papsttum, Band 5), 2 dln., Stuttgard, 1973.
DEREINE, C., ‘Les prédicateurs “apostoliques” dans les diocèses de Thérouanne, Tournai et Cambrai-Arras durant les années 1075-1125’, Analecta Praemonstratensia, 59 (1983), 171-189.
DEROLEZ, A., The Making and Meaning of the Liber Floridus : A Study of the Original Manuscript, Ghent, University Library MS 92 (Studies in medieval and early renaissance art history, 76), Londen, 2015.
DIERKENS, A., ‘Entre Cambrai et Liège: l’abbaye de Lobbes à la fin du XIe siècle’, M. MAILLARD-LUYPAERT en J.M. CAUCHIES red., Autour de la Bible de Lobbes (1084): Les institutions. Les hommes. Les productions (Centre de recherches en histoire du droit et des institutions: Cahiers, 28), Brussel, 2007, 13-42.
DUVIVIER, C., ‘L’archidiaconat de Brabant dans le diocése de Cambrai, jusqu’à la division de l’archidiaconé de ce nom en 1272.’, Bulletin de la Commission royale d'histoire. Académie royale de Belgique, 74 (1905), 485-520.
DUVOSQUEL, J.-M., ‘Les charters de donation d’autels émanant des évêques de Cambrai aux XIe-XIIe siècles éclairées par les obituaires : A propos d’un usage grégorien de la chancellerie épiscopale’, H. HASQUIN red., Hommages à la Wallonie: Mélanges d’histoire, de littérature et de philologie wallonnes offerts à Maurice A. Arnould et Pierre Ruelle, Brussel, 1981, 147-163.
ELLIOTT, D., ‘The Priest’s Wife: Female erasure and the Gregorian reform’, C. HOFFMANN BERMAN red., Medieval Religion: New Approaches (Rewriting Histories), New York en Abingdon, 2005, 123-155.
FLICHE, A., La Réforme Grégorienne (Spicilegium Sacrum Lovaniense: études et documents, Fascicule 6, 9, 16), 3 dln., Leuven, 1924-1937.
FRASETTO, M. red., Medieval Purity and Piety: Essays on Medieval Clerical Celibacy and Religious Reform (Garland Medieval Casebooks, Volume 19), New York en Londen, 1998.
FRAZEE, C.A., ‘The Origins of Clerical Celibacy in the Western Church’, Church History, 57 (1988), 108-126.
GOYVAERTS, B., Tussen confirmatie en consolidatie: Een studie van Gerald van Villers, bisschop van Doornik (1149-1166), Onuitgegeven masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, Onderzoekseenheid Geschiedenis, 18.
GRADESZ HELLINGA, G., Graven van Vlaanderen: Vlaamse vorsten in woord en beeld, 862-1795, Zutphen, 2013.
HAARLÄNDER, S., Vitae Episcoporum: eine Quellengattung Zwischen Hagiographie und Historiographie, untersucht an Lebensbeschreibungen von Bischöfen des Regnum Teutonicum im Zeitalter der Ottonen und Salier (Monographien zur Geschichte des Mittelalters, Band 47), Stuttgart, 2000.
HOHMANN, J.S., Der Zölibat: Geschichte und Gegenwart eines umstritten Gesetzes. Mit einem Anhang wichtiger kirchlicher Quellentexte, Frankfurt am Main, 1993.
JAFFÉ, P., Regesta Pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII, 2de uitg., 2 dln., Leipzig, 1885-1888.
JANSSEN, H.P.H., Kalendarium: geschiedenis van de Lage Landen in jaartallen, 9de uitg., Utrecht, 1999.
KASER, C., ‘The Clerical Wife: Medieval Perceptions of Women During the Eleventh- and Twelfth-Century Church Reforms’, PSU McNair Scholars Online Journal, 1 (2005), 180-212.
KEMP, B., ‘Hereditary Benefices in the Medieval English Church: A Herefordshire Example’, Bulletin of the Institute of Historical Research, 43, (1970), 1-15.
KERY, L., Die Errichtung des Bistums Arras 1093/1094 (Beiheifte der Francia, 33), Sigmaringen, 1994.
KEYGNAERT, F., ‘Liébert de Lessines’, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, XXXII, Turnhout, 2015, 87-88.
KOYEN, M.H., De prae-gregoriaanse hervorming te Kamerijk (1012-1067), Tongerlo, 1953.
LE GLAY, A.J.G., Cameracum Christianum ou Histoire ecclésiastique du diocèse de Cambrai, Rijsel, 1849.
LEA, H.C., History of Sacerdotal Celibacy in the Christian Church, 2 dln., 3de uitg., New York, 1907.
McLAUGHLIN, M., Sex, Gender, and Episcopal Authority in an Age of Reform, 1000-1122, Cambridge en New York, 2010.
McLAUGHLIN, M., ‘The Bishop as Bridegroom: Marital Imagery and Clerical Celibacy in the Eleventh and Early Twelfth Century’, M. FRASETTO red., Medieval Purity and Piety: Essays on Medieval Clerical Celibacy and Religious Reform (Garland Medieval Casebooks, Volume 19), New York en Londen, 1998, 209-237.
McLAUGHLIN, M., ‘The Bishop in the Bedroom: Witnessing Episcopal Sexuality in an Age of Reform’, Journal of the History of Sexuality, 19 (2010), 17-34.
McNAMARA, J.A., ‘The Herrenfrage: The Restructuring of the Gender System, 1050-1150’, C.A. LEES red., Medieval Masculinities: Regarding Men in the Middle Ages (Medieval Cultures, Volume 7), Minneapolis en Londen, 1994, 3-29.
MEIJNS, B., Aken of Jeruzalem? Het ontstaan en de hervorming van de kanonikale instellingen in Vlaanderen tot circa 1155, 2 dln., Leuven, 2000.
MEIJNS, B., ‘Opposition to Clerical Continence and the Gregorian Celibacy Legislation in the Diocese of Thérouanne: Tractatus pro Clerico Coniubio (c. 1077-1078)’, sacris erudiri: A Journal on the Inheritance of Early and Medieval Christianity, 47 (2008), 223-290.
MEIJNS, B., ‘La reorientation du paysage canonial en Flandre et le pouvoir des évêques, comtes et nobles (Xie siècle-première moitié du XIIe siècle), Le Moyen Age, 112 (2006), 111-134.
MELVE, L. ‘The Public Debate on Clerical Marriage in the Late Eleventh Century’, The Journal of Ecclesiastical History, 61 (2010), 688-706.
Mittellateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert, H. ANTONY red., III, München, 2007.
MOORE, R.I., The Birth of Popular Heresy (Documents of Medieval History, I), Londen, 1975.
NIERMEYER, J.F., Mediae Latinitatis Lexicon Minus, 2de uitg., 2 dln., Leiden, 2002.
OTT. J.S., ‘‘Both Mary and Martha’: Bishop Lietbert of Cambrai and the Construction of Episcopal Sanctity in an Border Diocese around 1100’, J.S. OTT en A.T. JONES red., The Bishop Reformed: Studies of Episcopal Power and Culture in the Central Middle Ages (Church, Faith and Culture in the Medieval West), Aldershot en Burlington, 2007, 137-160.
PARISH, H., Clerical Celibacy in the West: c. 1100-1700 (Catholic Christendom, 1300-1700), Farnham en Burlington, 2010.
PONTAL, O., Les conciles de la France Capétienne justqu’en 1215, Parijs, 1995.
PONTAL, O., Les statuts synodaux (Typologie des Sources du Moyen Âge Occidental, Fasc. 11), Turnhout, 1975.
PERISANIDI, M., Clerical Marriage in Comparison: Twelfth-Century England and Byzantium, Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, University of Nottingham, Departement of History, 2014.
PETERS, E., ‘History, Historians, and Clerical Celibacy’, M. FRASETTO red., Medieval Purity and Piety: Essays on Medieval Clerical Celibacy and Religious Reform (Garland Medieval Casebooks, Volume 19), New York en Londen, 1998, 1-21.
PICHAL, S., Marriage and the Welsh Clergy in the Middle Ages: Medieval Wales: Stronghold of a Married Clergy?, Onuitgegeven masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, Subfaculteit Geschiedenis, 2011.
RESNICK, I.M., ‘Odo of Cambrai and the Investiture Crisis in the Early Twelfth Century’, Viator, 28 (1997), 83-98.
RUFFINI-RONZANI, N., Église et aristocratie en Cambrésis (fin IXe-milieu XIIe siècle): Le pouvoir entre France et Empire au Moyen Âge central, 2 dln., Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Université de Namur, Faculté de Philosophie et Lettres, 2014.
STICKLER, A.M., ‘The evolution of the discipline of celibacy in the Western Church from the end of the patristic era to the Council of Trent’, A.M. CHARUE e.a. red., Priesthood and Celibacy, Milaan, 1972, 503-597.
STULRAJTEROVA, K., ‘Sacerdotal Celibacy in Medieval Hungary’, Bulletin of Medieval Canon Law, 30 (2013), 45-70.
THEINER, J.A. en THEINER, A., Die Einführung der ezwungenen Ehelosigkeit bei den christlichen Geistlichen und ihre Folgen: ein Beitrag zur Kirchengeschichte, 3 dln., Barmen, s.d.
THIBODEAUX, J.D., The Manly Priest. Clerical Celibacy, Masculinity, and Reform in England and Normandy (1066-1300) (The Middle Ages Series), Philadelphia, 2015.
VACANDARD, E., ‘Les origines du célibat ecclésiastique’ in E. VACANDARD red., Études de critique et d’histoire religieuse, 3de uitg., Parijs, 1906, 71-120.
VAN DAMME, F., ‘Verlos ons alstublieft van het celibaat’, De Morgen (23 mei 2018), 10.
VAN HOUTS, E., ‘The Fate of the Priests’ Sons in Normandy with Special Reference to Serlo of Bayeux’, The Haskins Society Journal, 25 (2013), 57-105.
VAN MINGROOT, E., De Bisschoppelijke Kanselarij te Kamerijk 1057-1130, 3 dln., Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Departement Geschiedenis, 1969.
VAN MINGROOT, E., ‘Een decennium uit de geschiedenis van de stad Kamerijk (1092-1102/1103). De voornaamste acteurs’, J.-M. DUVOSQUEL en A. DIERKENS red., Villes et campagnes au moyen âge: Mélanges Georges Despy, Luik, 1991, 713-745.
VAN MINGROOT, E., ‘Gefaseerde actio en conscriptio in de diplomatische praktijk: drie voorbeelden uit Douai, Cambrai en Soignies (1076-1093)’, J. OCKELEY e.a. red., Recht in geschiedenis: Een bundel bijdragen over rechtsgeschiedenis van de Middeleeuwen tot de hedendaagse tijd, Leuven, 2005, 427-454.
VAN MINGROOT, E., ‘Gérard II de Lessines’, Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, XX, Parijs, 1984, 751-755.
VAN MINGROOT, E., ‘Rhamirdus de Schere, alias Rhamihrd d’Esquerchin (ob. 1077)’, R. LIEVENS, E. VAN MINGROOT en W. VERBEKE red., Pascua Mediaevalia: Studies voor Prof. Dr. J.M. De Smet (Mediaevalia Lovaniensia Series I, Studia X), Leuven, 1983, 75-92.
VANDERPUTTEN, S., ‘Lambert of Arras (1093/94-1115), Boulogne-Sur-Mer, Bibliothèque Municipale, 84 and the Historical, Liturgical and Documentary Legacies of the Former Bishopric of Cambrai/Arras’, Scriptorium, 68 (2014), 167-186.
VANDERPUTTEN S., HAEMERS, J. en SOENS, T., Typologie en heuristiek van de bronnen voor de geschiedenis van de middeleeuwen, Gent, 2011.
VAN’T SPIJKER, I., Als door een speciaal stempel: Traditie en vernieuwing in heiligenlevens uit Noord-West Frankrijk (1050-1150), Hilversum, 1990.
VERBRUGGEN, J.F., Het leger en de vloot van de graven van Vlaanderen vanaf het ontstaan tot in 1305 (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, Klasse der letteren, Verhandeling 38), Brussel, 1960.
VERDOOT, J., ‘Dans l’ombre des bénédictins: le chapitre canonial Saint-Ursmer de Lobbes au moyen âge’, te verschijnen in La Revue Bénédictine, 128 (2018), 142-174.[1]
VERMEESCH, A., Essai sur les origines et la signification de la commune dans le Nord de la France (XIe et XIIe siècle) (Etudes presentées à la commission internationale pour l’histoire des assemblees d’états, XXX), Heule, 1966.
WARICHEZ, J., L’abbaye de Lobbes: Depuis les Origines justqu’en 1200, Leuven en Parijs, 1909.
- Digitale informatie
Bible Gateway (www.biblegateway.com). Geraadpleegd op 29 mei 2018.
Dictionary of Medieval Names from European Sources, 2017 (www.dmnes.org). Geraadpleegd op 7 mei 2018.
Diplomatica Belgica, (www.diplomata-belgica.be). Geraadpleegd op 31 mei 2018.
EPISCOPUS: Society for the Study of Bishops and Secular Clergy in the Middle Ages, 2016 (episcopus.org). Geraadpleegd op 22 oktober 2017.
Narrative Sources: The Narrative Sources from the Medieval Low Countries (www.narrative-sources.be). Geraadpleegd op 22 mei 2018.
De Standaard, 2018 (www.standaard.be). Geraadpleegd op 4 juni 2018.
[1] Het artikel van Verdoot is op dit moment nog niet gepubliceerd. De paginanummers waarnaar ik verwees in deze masterproef zijn gebaseerd op de drukproef van het artikel.