Lust, liefde en licht. Maria Magdalena in de vroegzestiende-eeuwse, Nederlandse portretkunst

Ellen Descamps
Persbericht

Maria Magdalena: influencer avant la lettre

 

Met haar gracieuze vingers licht zij het deksel van de vaas op, als wilde zij één of ander geheim laten ontsnappen.

 

In de vroegzestiende-eeuwse, Nederlandse kunstscène verschijnt er een merkwaardige tendens voor portretmatige voorstellingen van Maria Magdalena in mondaine klederdracht. Daar waar andere religieuze figuren doorgaans in tijdloze, vrome gewaden verschijnen, draagt zij modieuze jurken met decolletés, opgesmukt met bonten kragen, edelstenen en borduurwerk. In meer dan honderd werken zien we hoe deugd en zonde verweven worden in één figuur: Maria Magdalena, de boetvaardige zondares. Waarom uitgerekend dan? Wat is hun betekenis?

 

Modieuze dame of vrome heilige?

Het Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten huisvest een werk vanQuinten Metsys, Heilige Maria Magdalena, 1514-1524. Olieverf op paneel, 49,9 x 30,2 cm. Antwerpen, KMSKA, inv. nr. 243. Quinten Metsys (Leuven 1465/1466 - Antwerpen 1530), één van de uitlopers van de Vlaamse Primitieven. De Heilige Maria Magdalena (zie foto) wordt gedateerd tussen 1514 en 1524 en brengt de toeschouwer naar een laat-middeleeuwse, stedelijke context. De zuilengaanderij biedt onderdak aan een vrouw, het haar zedig opgestoken onder een transparante sluier volgens de Italiaanse mode, maar de zware overjurk met bonten kraag verraadt het koelere klimaat. De vrome, afgewende blik en de crucifix ter hoogte van het hart indiceren het devote karakter van het werk. Indien Metsys de alabaster zalfpot weggelaten had uit zijn ontwerp, had dit even goed een portret kunnen voorstellen van een dame uit de gegoede Antwerpse kringen. Kuisheid en godsvrucht behoorden namelijk tot de gedragsvoorschriften van de ideale echtgenote. De zalfpot, waarvan de dame het deksel oplicht, is een bekend heiligenattribuut. En wie staat er beter bekend voor haar rol als ‘zalvende’ dan Maria Magdalena?

New Iconology

Om een antwoord te vinden op de vraag naar de eigentijdse perceptie en functie van deze beelden werd gesteund op de New Iconology-methode. Beelden zijn een constructie van een sociale leefomgeving in een specifieke tijd en ruimte. Bovendien zijn ze niet alleen ‘het resultaat van’, maar hebben ze vaak ook een stichtende werking. W.J.T. Mitchell erkende dit in zijn artikel “What do pictures want?” dat in 1997 verscheen. Sinds wat Mitchell de visual turn noemde, bundelen (kunst-) historici, linguïsten, theologen, archeologen, antropologen, ja zelfs medici en chemici, de krachten om de inhoud en ontstaanscontext van het visuele medium te leren begrijpen. Merk op dat de term ‘visuele medium’ gehanteerd wordt in de plaats van het engere ‘kunstwerk’. Het gaat namelijk niet zuiver om de studie van kunst met een grote ‘K’; ook ‘low art’ wordt onder de loep genomen.
In België is Prof. dr. Barbara Baert (KU Leuven) de voortrekster van deze discipline. Het belang van haar baanbrekend werk dat kunsthistorisch onderzoek met onder meer theologie, antropologie, filosofie en psychoanalyse verweeft, werd in 2016 erkend toen haar de Francqui-prijs toegekend werd.

De zalfpot: verleidelijke parfums, maagdelijke ‘tuin der deugd’ en baarmoeder

In 591 versmolt paus Gregorius de Grote drie vrouwen uit het Nieuwe Testament tot de figuur van Maria Magdalena: de naamloze zondares die de voeten van Jezus zalft, de rijke erfgename Maria van Bethanië, en Maria van Magdala uit wie Christus zeven demonen verdreef. Hoewel de Franse humanist Jacques Lefèvre d’Etables in 1517-1519 trachtte om Maria Magdalena’s personage te isoleren van dat van de naamloze zondares, werd hier nauwelijks gehoor aan gegeven. De populariteit van de heiligenportretten van Maria Magdalena, zoals Metsys’ werk in het KMSKA, bewijst dat de oppositie van deugd en zonde standhield. Juwelen, modieuze gewaden, een stedelijke settingAnoniem, Maria Magdalena als christophorè, ca. 1300. Tempera op muur, 195 x 43 cm. Sint-Truiden, Begijnhofkerk Sint-Agnes. en prachtige zalfpotten lijken op het eerste zicht klinkklare verwijzingen naar haar vroege jaren als ijdele kasteeldame, maar in deze voorstellingen is niks zuiver wat het lijkt.
Humanisten lazen traktaten over de voorbereiding van de ziel op het Laatste Oordeel door middel van boetedoening en gebed. Dit naar analogie met Maria Magdalena die, na een wellustig leven geleid te hebben, tot inkeer kwam. Ze waste de voeten van Christus met haar tranen en zalfde ze. Als Christus’ trouwste volgelinge bleef ze ook na zijn dood zijn Woord verkondigen. Uiteindelijk trok ze zich terug in een grot te Sainte Baume, waar ze door engelen zeven maal daags verheven werd en gevoed werd met hemelse gezangen. Als beloning voor haar transformatie van zondares tot vrome heilige werd ze spiritueel verenigd met Christus, haar Bruidegom. In de traktaten wordt gebruik gemaakt van een botanische beeldtaal om het proces van de zielsverlossing te schetsen; eerst wordt het onkruid (de zonde) verwijderd en verwerft de ziel de status van spirituele maagd. Nadien worden planten en kruiden der deugd, zoals mirre en narduskruid, gecultiveerd waarvan de geur het goddelijke, de Bruidegom aantrekt. Tenslotte leidt het geurspoor de Bruidegom naar de spirituele tuin der deugd in het hart van de gelovige; de goddelijke Gratie wordt ontvangen. Dit verklaart waarom Maria Magdalena ook als spirituele moeder beschouwd wordt. Ze werd één met Christus, ze droeg hem in het hart (zie foto muurschildering Sint-Truiden).
De geopende zalfpot op het schilderij van Metsys dient als visuele reminder voor dit alles. Dergelijk vaatwerk werd gebruikt als parfumhouder en behoorde tot de cosmetica-kit van de zelfbewuste vrouw, zoals Maria Magdalena vóór haar bekering. Wat eerst gold als teken van ijdelheid, wordt nadien symbool voor haar onderworpenheid en toewijding; de zalfpot, waarin ze aromatische oliën van onder meer mirre en narduskruid droeg, verwijst naar de Bijbelse zalfvingsscènes. Wanneer we haar de pot zien openen en de geuren vrijkomen, herinnert dit bovendien aan de maagdelijke, vruchtbare tuin der deugd; het verloren paradijs, de baarmoeder waarin de Bruidegom, het goddelijke zich nestelt.

Voorbeeld en waarschuwing

Metsys’ Heilige Maria Magdalena maakte deel uit van de private geloofspraktijk. Vermoedelijk knielde de gelovige aan een altaartje vóór het schilderij. Door te mediteren op het heiligenportret trachtte men zich in te leven, empathie op te wekken, misschien zelfs de geuren uit haar zalfpot te ruiken. De aanwezigheid van wapenschilden en initialen op sommige van de portretten wijst overigens op het gebruik om zichzelf te identificeren met Maria Magdalena. In de vroege zestiende eeuw was ze, naast de Heilige Maagd, dé voorbeeldheilige bij uitstek. Haar transformatie van zondares naar heilige maakte haar toegankelijk en speelde in op actuele bekommernissen zoals zwangerschap, gedragscodes en zielenheil.

Bibliografie

Bronnen

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, cod. 1173-1174: fol. 141v - 146r.

Desiderius Erasmus. Enchiridion militis Christiani. 1501.

Dit is een niewe suuerlike geestelike boemgaert die noyt geprent is. Amsterdam: Hugo Jansz. Van Woerden?, 1508.

Een seer schoen devoet boecxken gheheten der Minnengaert, daer ons in verclaert wert die warachtighe duecht des Charitaets oft der Liefden. Amsterdam: W. Jacobszoon, 1548.

Gregorius Magnus. Homiliae in Evangelia. Hom. 33.

 

Werken

Baert, Barbara, Ann-Sophie Lehmann en Jenke Van Den Akkerveken. New perspectives in iconology. Visual Studies and Anthropology. Brussel: ASP, 2011.

Baert, Barbara en Reimund Bieringer. Interspaces between word, gaze and touch. The Bible and the visual medium in the Middle Ages. Collected essays on Noli me tangere, the woman with the haemorrhage, the head of John the Baptist. Leuven/ Parijs/ Walpole: Peeters, 2011.

Baert, Barbara, Reimund Bieringer, Karlijn Demasure, e.a. Noli me tangere. Maria Magdalena in veelvoud. Leuven: Peeters, 2006.

Baert, Barbara. Beeld en betekenis. De visuele cultuur van de middeleeuwen. Leuven: Davidsfonds, 2011.

Baert, Barbara. Late medieval enclosed gardens of the Low Countries. Contributions to gender and artistic expression. Studies in iconology 2. Leuven: Peeters, 2016.

Baert, Barbara. “Pentecost and the senses. A hermeneutical contribution to the visual medium and the sensorium in Early Medieval manuscript tradition.” In Preaching after Easter. Mid-Pentecost, Ascension, and Pentecost in Late Antiquity, uitg. door Richard Bishop, Johan Leemans en Hajnalka Tamas, 346-370. Leiden/ Boston: Brill, 2016.

Baert, Barbara. “Textile, tactility, and the senses: the 13th-century embroidered antependium of Wernigerode revisited.” In Clothing the sacred: Medieval textiles as fabric, form and metaphor. Textile studies 8, uitg. door Mateusz Kapustka en Warren Woodfin, 89-119. Zürich: Mann, 2015.

Baert, Barbara. “The Annunciation and the senses: late medieval devotion and the pictorial gaze.” In The materiality of devotion in Late Medieval Northern Europe. Images, objects and practices, uitg. door Henning Laugerud, Salvador Ryan en Laura Katrine Skinnebach, 121-145. Dublin: Four Courts Press, 2016.

Baert, Barbara. “The gaze in the garden: body and embodiment in Noli me tangere. With an emphasis on the 15th-century Low Countries.” Nederlands kunsthistorisch jaarboek 59 (2008): 37-61.

Baert, Barbara. Pneuma and the visual medium in the Middle Ages and Early Modernity: essays on wind, ruach, incarnation, odour, stains, movement, kairos, web and silence. Art and religion 5. Leuven: Peeters, 2016.

Belting, Hans. Bild-Anthropologie. Entwürfe für eine Bildwissenschaft. München: Fink, 2001.

Bleyerveld, Yvonne. “Chaste, obedient, and devout: biblical women as patterns of female virtue in Netherlandish and German graphic art, ca. 1500-1750.” Simiolus - Netherlands Quarterly for the History of Art 28, 4 (2000): 219-250.

Bleyerveld, Yvonne. Hoe bedriechlijck dat die vrouwen zijn. Vrouwenlisten in de beeldende kunst in de Nederlanden circa 1350-1650. Leiden: Primavera, 2000.

Brunklaus, Franciscus. Het Hooglied van Maria Magdalena. Maastricht: Leiter-Nypels, 1943.

Caciola, Nancy. Discerning spirits. Divine and demonic possession in the Middle Ages. Conjugations of religion and power in the Medieval past. Ithaca: Cornell University Press, 2003.

Campbell, Lorne. Renaissance Portraits. European portrait-painting in the 14th, 15th and 16th centuries. New Haven: Yale University, 1990.

Chunko, Betsy. “The iconography of ‘Husband-Beating’ on Late Medieval English misericords.” The Mediaeval Journal 3, 2 (2013): 39-68.

de Bosque, A. Quinten Metsys. Brussel: Arcade, 1975.

De Jonge, C.H. “Portretten van Jan van Scorel en Agatha van Schoonhoven.” Oud Holland - Quarterly for Dutch Art History 46, 1 (1929): 267-278.

De Leersnijder, Annelies. Hilf mir von der helle not, des bitte ih, svzer Jesus, dih! Die Figur der Maria Magdalena in den geistlichen Spielen des Deutschen Mittelalters. onuitg. masterthesis Katholieke Universiteit Leuven, 1999.

de Vooys, C.G.N. “De legende ‘Van Sunte Maria Magdalena bekeringhe’.” Tijdschrift voor Nederlandse Taal-en Letterkunde 24 (1905): 16-44.

Demasure, Karlijn en Hannelore Devoldere. “Het Noli me tangere en Maria Magdalena: een praktisch theologisch model voor vrouwen?” In Noli me tangere. Maria Magdalena in veelvoud, uitg. door Barbara Baert, Reimund Bieringer, Karlijn Demasure, e.a., 29-42. Leuven: Peeters, 2006.

Didi-Huberman, Georges. Ce que nous voyons, ce qui nous regarde. Parijs: Minuit, 2007.

Dresen-Coenders, Lène. Helse en hemelse vrouwenmacht omstreeks 1500. Nijmegen: SUN, 1988.

Dresen-Coenders, Lène. Het verbond van heks en duivel. Een waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoom van een veranderende situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden. Baarn: Ambo, 1983.

Dresen-Coenders, Lène. Machtige grootmoeder, duivelse heks. Speurtocht naar de samenhang tussen heksenvervolging en de verering van de grote moeder Anna op de drempel van de nieuwe tijd. Vrouw, man, kind. Lijnen van vroeger naar nu, uitg. door Kees Bertels, Lène Dresen-Coenders, Johanna Fortuin, e.a. Baarn: Ambo, 1978.

Duke, James. Handbook of medicinal herbs. 2de uitg. Boca Raton/ Londen/ New York/ Washington: CRC Press, 2002.

Edwards, Thornton. “Baptismal customs in Greece.” Folk Life. Journal of Ethnological Studies 36, 1 (1997): 52-65.

Falkenburg, Reindert. The fruit of devotion. Mysticism and the imagery of love in Flemish paintings of the Virgin and Child, 1450-1550. Amsterdam: Benjamins, 1994.

Fransen, Bart. “Saint Mary Magdalene. Anonymous.” In Masters with provisional names. Catalogue of Early Netherlandish painting in the Royal Museum of Fine Arts of Belgium. The Flemish Primitives 4, uitg. door Pascale Syfer-d’Olne, Roel Slachmuylders, Anne Dubois, e.a., 160-171. Turnhout: Brepols, 2006.

Geudens, Beatrijs. Maria Magdalena, peccatorum spes, exemplum desperatis. Bijdrage tot de iconografie van Maria Magdalena in de 16de-eeuwse schilderkunst uit de Nederlanden. onuitg. masterthesis Katholieke Universiteit Leuven, 1989.

Gilchrist, Roberta. Gender and material culture. The archaeology of religious women. Londen: Routledge, 1997.

Gregor der Grosse. Homiliae in Evangelia. Evangelienhomilien. Fontes Christiani 28, 2. vert. uit het Latijn door Michael Fiedrowicz. Freiburg: Herder, 1998.

Hansel, Hans. Die Maria-Magdalena-Legende. Eine Quellenuntersuchung. Bottrop: Wilh. Postberg, 1937.

Harbison, Craig. “Lucas van Leyden, the Magdalen and the problem of secularization in early Sixteenth Century Northern art.” Oud Holland - Quarterly for Dutch Art History 98, 3 (1984): 117-129.

Howell, Martha. Women, production, and patriarchy in Late Medieval cities. Chicago: University of Chicago Press, 1986.

Ingenhoff-Danhäuser, Monika. Maria Magdalena. Heilige und Sünderin in der italienischen Renaissance. Studien zur Ikonographie der Heiligen von Leonardo bis Tizian. Tübingen: Wasmuth, 1984.

Iogna-Prat, Dominique. “La Madeleine du Sermo in veneratione sanctae Mariae Magdalenae attribué à Odon de Cluny.” Mélanges de l’école française de Rome. Moyen Âge 104, 1 (1992): 37-70.

Jackson, Deirdre. Medieval women. Londen: British Library, 2015.

Jansen, Katherine. The making of the Magdalen. Preaching and popular devotion in the Later Middle Ages. Princeton: Princeton University Press, 2000.

Johnston, Barbara. “The Magdalene and ‘Madame’: piety, politics and personal agenda in Louise of Savoy’s Vie de la Magdalene.” In Mary Magdalene. Iconographic studies from the Middle Ages to the Baroque. Studies in religion and the arts 7, uitg. door Michelle Erhardt en Amy Morris, 269-294. Leiden/ Boston: Brill, 2012.

Jolly, Penny. Picturing the “pregnant” Magdalene in northern art, 1430-1550: addressing and undressing the sinner-saint. Women and gender in the early modern world. Farnham: Ashgate, 2014.

Kohl, Jeanette en Rebecca Müller. Kopf/Bild. Die Büste in Mittelalter und Früher Neuzeit. München: Deutscher Kunstverlag, 2007.

Lie, Orlanda, Martine Meuwese, Mark Aussems, e.a. Christine de Pizan in Bruges: le Livre de la Cité des Dames as Het Bouc van de Stede der Vrauwen (London, British Library, Add. 20698). Middeleeuwse studies en bronnen 157. Hilversum: Verloren, 2015.

Mitchell, W.J.T. What do pictures want? The lives and loves of images. Chicago: University of Chicago press, 2005.

Mulder-Bakker, Anneke. “Was Mary Magdalen a Magdalen?” In Media Latinitas. A Collection of Essays to mark the Occasion of the Retirement of L.J. Engels. Instrumenta patristica 28, uitg. door R.I.A. Nip, H. van Dijk, E.M.C. van Houts, e.a., 269-273. Turnhout: Brepols, 1996.

Polleross, Friedrich. Das sakrale Identifikationsporträt: ein höfischer Bildtypus vom 13. bis zum 20. Jahrhundert. Manuskripte zur Kunstwissenschaft in der Wernerschen Verlagsgesellschaft 18. Worms: Wernersche Verlagsgesellschaft, 1988.

Rossano, Bram. “Die deutschen und niederländischen Bearbeitungen der Pseudo-Origines-Magdalenenklage.” Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 126 (2004): 233-260.

Rossano, Bram. “gebristet ir doch des kroenlîns. Die Sündhaftigkeit und Virginität der Maria Magdalena in der mittelalterlichen Literatur.” Mediaevistik. Internationale Zeitschrift für interdisziplinäre Mittelalterforschung 18 (2005): 209-234.

Ryan, William. Jacobus de Voragine. The Golden Legend. Readings on the Saints. Princeton: Princeton University Press, 1993.

Scailliérez, Cécile. Quentin Metsys. Sainte Madeleine. Parijs: Editions de la Réunion des Musées Nationaux, 2007.

Schoff, Wilfred. “Nard.” Journal of the American Oriental Society 43 (1923): 216-228.

Silver, Larry. The paintings of Quinten Massys, with catalogue raisonné. Oxford: Phaidon, 1984.

Simons, Patricia. “Women in frames: the gaze, the eye, the profile in Renaissance portraiture.” History Workshop 25 (1988): 4-30.

Tisserand, Robert. Aromatherapy for everyone. Londen: Penguin Books, 1988.

Tumanov, Vladimir. “Mary versus Eve: paternal uncertainty and the christian view of women.” Neophilologus 95 (2011): 507-521.

Van den Eynde, Sabine. “Hou mij niet vast. Een pleidooi voor een intertekstuele interpretatie van Maria Magdalena.” In Noli me tangere. Maria Magdalena in veelvoud, uitg. door Barbara Baert, Reimund Bieringer, Karlijn Demasure, e.a., 1-14. Leuven: Peeters, 2006.

Van den Wildenberg-De Kroon, Cornelia. Das Weltleben und die Bekehrung der Maria Magdalena im deutschen religiösen Drama und in der bildenden Kunst des Mittelalters. Amsterdam: Rodopi, 1979.

Van der Stighelen, Katlijne. Hoofd en bijzaak. Portretkunst in Vlaanderen van 1420 tot nu. Leuven: Davidsfonds, 2008.

Van Gerven, Jan. “Vrouwen, arbeid en sociale positie. Een voorlopig onderzoek naar de economische rol en maatschappelijke positie van vrouwen in de Brabantse steden in de late Middeleeuwen.” Revue Belge de Philologie et d’Histoire 73, 4 (1995): 947-966.

Warburg, Aby. Einleitung Bilderatlas Mnemosyne. uitg. door M. Warne en C. Brink. Berlijn: Akademie Verlag, 2000.

Weniger, Matthias. Sittow, Morros, Juan de Flandes. Drei Maler aus dem Norden am Hof Isabellas der Katholischen. Kiel: Ludwig, 2011.

Wilkening, Anya. “There’s something about Mary: negotiating the identity of Mary Magdalen in “Ludus Mariae Magdalenae in gaudio”.” Music of the Renaissance (2014): 1-32.

Witcombe, Christopher. “The chapel of the courtesan and the Quarrel of the Magdalens.” The Art Bulletin 84, 2 (2002): 273-292.

Wulf, Christoph en Jorg Zirfas (eds.). Ikonologie des Performativen. München: Fink, 2005.

 

Catalogi

Baert, Barbara. Maria Magdalena. Zondares van de Middeleeuwen tot vandaag. tent.cat., Gent, Museum voor Schone Kunsten. Gent: Museum voor Schone Kunsten, 2002.

Bergmans, Anna. “Een mystieke bruid anno 1300. La douce Madeleine?” In Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de Zuidelijke Nederlanden, vanaf de 13de eeuw, uitg. door Paul Vandenbroeck, 265-270. tent.cat., Brussel, Paleis voor Schone Kunsten. Brussel: Snoeck-Ducaju, 1994.

Haverkamp, Anite. “Maria Magdalena, een voorbeeldige heilige.” In Helse en hemelse vrouwen: schrikbeelden en voorbeelden van de vrouw in de christelijke cultuur (1400-1600), uitg. door Marlies Caron, 65-72. tent.cat., Utrecht, Rijksmuseum Het Catharijneconvent. Utrecht: Rijksmuseum Het Catharijneconvent, 1988.

Vandenbroeck, Paul. Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de Zuidelijke Nederlanden, vanaf de 13de eeuw. tent.cat., Brussel, Paleis voor Schone Kunsten. Brussel: Snoeck-Ducaju, 1994.

Weppelmann, Stefan. “Some thoughts on likeness in Italian Early Renaissance portraits.” In The Renaissance Portrait. From Donatello to Bellini, uitg. door Keith Christiansen en Stefan Weppelmann, 64-76. tent.cat., Berlijn, Bode-Museum/ New York, Metropolitan Museum of Art. New York: Metropolitan Museum of Art, 2011.

Woods-Marsden, Joanna. “Portrait of the lady, 1430-1520.” In Virtue and beauty. Leonardo’s Ginevra de’ Benci and Renaissance portraits of women, uitg. door David Alan Brown, 63-87. tent.cat., Londen, National Gallery/ Washington, National Gallery of Art. Princeton: Princeton University Press, 2001.

 

Internetadressen

Encyclopaedia Britannica. “Catherine of Aragon. Queen of England.” Britannica.com.
https://www.britannica.com/biography/Catherine-of-Aragon (laatste toegang 4 januari 2018).

Encyclopaedia Britannica. “Jan van Scorel. Dutch artist and engineer.” Britannica.com.
https://www.britannica.com/biography/Jan-van-Scorel (laatste toegang 6 januari 2018).

Highfield, J.R.L. “Isabella I. Queen of Spain.” Britannica.com.
https://www.britannica.com/biography/Isabella-I-queen-of-Spain (laatste toegang 4 januari 2018).

Hirsch, Emil, Kaufmann Kohler, Joseph Jacobs, e.a. “Circumcision.” Jewishencyclopedia.com. http://www.jewishencyclopedia.com/articles/4391-circumcision (laatste toegang 4 januari 2018).

Keville, Kathi. “Aromatherapy: Myrrh.” Health.howstuffworks.com.
https://health.howstuffworks.com/wellness/natural-medicine/aromatherapy… (laatste toegang 4 januari 2018).

Lempertz. “Joos van Cleve, and studio, Portrait of a Lady as Mary Magdalene.” Lempertz.com.
https://www.lempertz.com/en/catalogues/lot/1087-1/1007-joos-van-cleve-a… (laatste toegang 27 september 2017).

Palazzo Doria Pamphilj. “Jan van Scorel. Portrait of Agatha van Schoonhoven.” Doriapamphilj.it.
http://www.doriapamphilj.it/roma/en/i-capolavori-doria-pamphilj/jan-van… (laatste toegang 10 december 2017).

Rijksmuseum. “Maria Magdalena, Monogrammist BD (graveur), 1500-1510.” Rijksmuseum.nl.
http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.37729 (laatste toegang 5 januari 2018).

Salzman, Daniel. “Amygdala. Anatomy.” Britannica.com.
https://www.britannica.com/science/amygdala (laatste toegang 4 januari 2018).

Universiteit of Hogeschool
Master in de kunstwetenschappen
Publicatiejaar
2018
Promotor(en)
Professor dr. Barbara Baert
Kernwoorden
Share this on: