Palliatieve zorg en Architectuur

Maud van Oerle
Persbericht

Sterven in stijl

 

Geen dagen toevoegen aan het leven, maar leven toevoegen aan de dagen. 

Dame Cicely Saunders 

Ooit worden we allemaal met de dood geconfronteerd, maar spreken over de dood is nog steeds een taboe in onze maatschappij. Iemand die terminaal ziek is, zal binnen afzienbare tijd sterven. De omgeving waarin het stervensproces plaats vindt, heeft een grote invloed op het welbevinden van de patiënt en de naasten. Op welke manier kan architectuur aan dit proces bijdragen? Op deze vraag heeft mijn onderzoek antwoorden proberen formuleren. 

 

Palliatieve zorg en architectuur

 

Grauwe witte gangen, felle verlichting en witte uniformen, een typisch beeld van een ziekenhuis. Dit beeld heeft geen positieve invloed op het stervensproces en het afscheid nemen van een geliefde. 

Een specifieke zorg die opgericht is voor mensen die ongeneeslijk ziek zijn, is palliatieve zorg, met als streven het verlichten en verzachten van pijn en andere symptomen in de laatste levensfase. 

 

Architectuur

Palliatieve zorg kan in verschillende omgevingen plaatsvinden. In een ziekenhuis zijn er bijvoorbeeld palliatieve eenheden en supportteams, maar verder is palliatieve zorg ook mogelijk in hospices, rusthuizen en bestaat er palliatieve thuiszorg. Een hospice is t.o.v. een ziekenhuis een kleinschalig, zelfstandig systeem, dat een huiselijke sfeer creëert voor mensen in hun laatste levensfase. 

Kan door architectuur in te zetten, deze omgevingen “verbeterd” worden met het oog op het welbevinden van patiënten en hun naasten. Het toetsen van verschillende omgevingen voor palliatieve zorg, aan de hand van parameters die een invloed kunnen hebben op palliatieve zorg en welbevinden, is de rode draad doorheen mijn onderzoek. Een belangrijk resultaat van mijn studie was dan ook een checklist die als houvast kan dienen bij het initiëren en het ontwerpproces van een gebouwde, ruimtelijke omgeving voor palliatieve zorg. 

 

Tot stand komen van de checklist

De toetsbare parameters uit de checklist vloeien voort uit een diepgaand literatuuronderzoek. Deze verschillende parameters hebben een invloed op het comfortabel voelen van een persoon in een bepaalde omgeving. Eén van de parameters waarop de checklist gebaseerd is bestaat uit het ‘Positive Design Framework’. Dit is een kader, geïllusteerd in afbeelding 1,  die bestaat uit drie belangrijke componenten die het welbevinden kunnen stimuleren.

Afbeelding 1 Positive Design Framework

Afbeelding 1, Positive Design Framework

Een andere cruciale parameter die het welbevinden kan stimuleren is het ‘thuis voelen’ in een bepaalde omgeving. Architectuur op zich kan weinig of geen invloed uitoefenen op het hebben van een ‘thuis gevoel’, maar het kan wel een goede ruimtelijke omgeving creëren om hieraan te werken.  Niveaus van intimiteit en verschillende gradaties van privacy kunnen ook bijdragen tot het welbevinden van een persoon in een bepaalde ruimte. 

Verder is de sfeer van een ruimte een belangrijke basis parameter. De sfeer van een ruimte en de sfeer van architectuur wordt bepaald door de ervaring van ruimtelijke kwaliteit. Het optimale gebruik van licht en schaduw kunnen hier een grote invloed op hebben. Bovendien dragen de verhoudingen bij aan de ruimtelijke kwaliteiten van de omgeving waarin een persoon zich bevindt. De toegang en de uitstraling van een gebouw zijn het visitekaartje van een complex, en zijn daarom meegenomen in de checklist. Afbeelding 2 illustreert de checklist met alle parameters die voortgekomen zijn uit het literatuuronderzoek, opgedeeld in drie schaalniveaus. 

afbeelding 2, checklist met parameters

Afbeelding 2, checklist parameters

 

Omgevingen

Palliatieve zorg kan georganiseerd worden op verschillende plekken: de palliatieve eenheid van een ziekenhuis, hospice en Maggie’s Centre. Een eenheid palliatieve zorg is de afdeling in een ziekenhuis voor mensen die terminaal zijn, waarbij de patiënt permanent of tijdelijk verblijft op de afdeling. 

Een hospice is een plek waar mensen in hun laatste levensfase terecht kunnen voor terminale zorg en is vaak onafhankelijk van een ziekenhuis, met een specifieke zorg voor patiënten.

Tot slot is een Maggie’s Centre een plek waar gratis praktische, emotionele en sociale steun aangeboden wordt aan mensen met kanker en hun familieleden. Het sociale concept dat achter deze gedachte schuilt speelt een grote rol: het is een ontmoetingscentrum voor mensen in dezelfde situatie, met de mogelijkheid om op een informale manier gedachten en vragen met elkaar delen en op die manier kunnen bijdragen aan het welbevinden van een persoon, zowel van patiënten, alsook van familie en vrienden. 

In het onderzoek werden de verschillende omgevingen waarin palliatieve zorg kan voorkomen, getest met behulp van de ontwikkelde checklist. Het meenemen van de diversiteit van deze omgevingen voor palliatieve zorg is belangrijk om in de analysefase een zo breed mogelijk beeld en realistisch beeld te schetsen van manieren waarop architectuur (al dan niet) kan bijdragen aan het welbevinden van mensen in palliatieve zorg.  

 

Toetsing

Doordat de verschillende soorten omgevingen getoetst worden aan dezelfde checklist, ontstaat er een waardevol resultaat. Deze resultaten worden weergegeven in een schema en onderverdeeld in vijf schaalniveaus; namelijk onvoldoende, matig, voldoende, goed en uitstekend. Overzicht 1 en 2 illustreren de resultaten van de toetsing op de cases die ik onderzocht. In het eerste overzicht zijn de resultaten van twee palliatieve eenheden van een ziekenhuis en twee hospices zichtbaar. Het tweede overzicht weerspiegelt de resultaten van de analyse van vier Maggie’s Centres. 

 In mijn masterproject is er getracht om goed te scroren op ‘alle’ parameters van de checklist. 

overzicht 1

Overzicht 1

overzicht 2

Overzicht 2

 

Slot

 

Uit het onderzoek is gebleken dat architectuur wel degelijk een invloed kan hebben op het welbevinden van de patiënt en de naasten. De resultaten van de case study analyse tonen echter aan dat er ook nog heel wat werk op de plank ligt waar architecten in de praktijk mee aan de slag zouden kunnen gaan. Het is dan ook mijn hoop dat de checklist in de toekomst kan dienen als een handig hulpmiddel bij het initiëren en het ontwerpproces van een gebouwde, ruimtelijke omgeving voor palliatieve zorg. 

In wat voor omgeving wilt u afscheid nemen van het leven? Denk daar maar eens over na! 

Bibliografie

Bibliografie

 

   Akzo Nobel Coatings International. (2010). Kleur Concept. Gezondheidszorg, een totale projectaanpak, pp 11-19.

 

   Before you go. (2017). Euthanasiewet België, via https://www.beforeyougo.be/nl/wees-voorbereid/euthanasie/euthanasiewet-… (geraadpleegd op 2 november 2017). 

 

   Bijsterveld, K. (2015). Revalideren zonder ziekenhuissfeer. Pi, 26 (#1), pp 15 -  18.

 

   Bruntink R. (2003). Een goede plek om te sterven, palliatieve zorg in Nederland wegwijzer. Zutphen: Plataan.

 

   Bruntink, R. (2016). Internationale geschiedenis van hospices, via https://www.canonsociaalwerk.eu/nl_pal/details.php?cps=1&canon_id=564 (geraadpleegd op 1 november 2017). 

 

  Bruntink, R. (2016). Voorbij de laatste stad: de eerste prille initiatieven van Nederland, via http://www.canonsociaalwerk.be/nl_pal/details.php?cps=6&canon_id=565 (geraadpleegd op 1 februari 2017). 

 

  Bruscia, K.E. (2012). Case examples of Music Therapy and the End of life. Gilsum: Barcelona publishers. 

 

  Brusselse Federatie voor Palliatieve en Continue Zorg. (2017). Geschiedenis van de palliatieve zorg in België,via https://www.fbsp-bfpz.org/geschiedenis-van-de-palliatieve-zorg-in- (geraadpleegd op 1 november 2017). 

 

  Butler, J., Holden, K., Lidwell, W. (2010). Wayfinding. Universal Principles of Design. Beverly: Rockport Publishers.  Pp260-261. 

 

   CODA. (2014). Coda hospice, via http://www.coda.care (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   Davis, A. (2013). Maggie’s Aberdeen by Snøhetta, via https://www.dezeen.com/2013/09/13/maggies-centre-aberdeen-by-snohetta/ (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   de Graaf, P., Fretton, T., Grafe, C., Hansen, B.L., Rodermond, J., Wijnties, M. (2008). Onderzoek naar het ontwerp van zorgarchitectuur. Hansen, B.L. (Ed(s)), Beyond Clinical Building (pp.6-8). Delft: Stimuleringsfonds voor Architectuur&Architectonisch Ontwerpen-Interieur, TU Delft. 

 

   de Graaf, P., Fretton, T., Grafe, C., Hansen, B.L., Rodermond, J., Wijnties, M. (2008). De gesloten wereld van de zorgarchitectuur. Schaap P.-M. (Ed(s)), Beyond Clinical Building(pp.72-73). Delft: Stimuleringsfonds voor Architectuur&Architectonisch Ontwerpen-Interieur, TU Delft. 

 

   De Lust, A.-M., Grypdonch, M., Huysmans, G. (2015). Verbinden en verbondenheid in de palliatieve zorg. Tijdschrift voor Palliatieve Zorg, 11, pp1-5.

 

   de Wijn, H., Esser, B., Hansen, B.L., Huijsman, R., Koreman, K., Rodermond, J., Schaap, P.M., van Boxel, E., Verweij, M. (2007). Bouwen aan de architectuur van de zorg. Groningen: Het Grafisch Huis. 

 

   Derix, G. (2002). De toekomst op tafel. het geneeshuis van de 21steeeuw. Maastricht: Veldhoen + Company. 

 

   Desmet, P.M.A. & Pohlmeyer, A.E. (2013). Positive Design: An introduction to design for subjective well-being. International Journal of Design, 7(3), p5-19. 

 

  Dhondt, T. (2016). Het effect van geluidssterkte, tempo en tonaliteit op emoties. Masterproef Toegepaste Economische Wetenschappen. 

 

   Dornseiffen, C. (2015). Antimicrobiële technologie voor de zorgsector. Pi, 26 (#1), pp74.

 

   Driessen, H. (2003). Filosofie en dood, via 

https://www.trouw.nl/home/filosofie-en-dood~ab417fe4/ (geraadpleegd op 9 november 2017). 

 

  Edu&Care. (2013). Bolidt antimicrobiële vloeren voor de zorgsector, via http://eduandcare.be/bolidt-antimicrobiele-vloeren-voor-de-zorgsector/ (geraadpleegd op 2 maart 2017). 

 

   Frampton, S.B., Charmel, P. (2009). De patiënt op de eerste plaats, mensgerichte zorg volgens planetree.Muziek thanatologie. San Franciso: Jossey-Bass, A Wiley Imprint. (p173).

 

   Frampton, S.B., Charmel, P. (2009). De patiënt op de eerste plaats, mensgerichte zorg volgens planetree.Spiritualiteit bij de zorg voor stervenden. San Franciso: Jossey-Bass, A Wiley Imprint. (p139-140).

 

   Frearson, A. (2016). Norman foster’s timer-framed Maggie’s Centre opens in his home town of Manchester, via https://www.dezeen.com/2016/04/27/norman-foster-partners-maggies-centre… (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   Gibson, D. (2009). People and places. Gibson, D. The wayfinding handbook, information design for public places. (pp. 12-16). New York: Princeton Architectural Press. 

 

   Gola, M., Francalanza, PC., Galloni, G., Pagella B. &Capolongo, S. (2016). Architectures for paediatric palliative care: how to improve quality of life and environmental well-being. Ann Ist Super Sanità, 5(1), pp. 48-55.

 

   Gonnissen, C. (2018). Vlaams bouwmeester – PPZ4 – Wuustwezel – geïntegreerde pallaitieve thuisomgeving, via https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/ppz4-wuustwezel-geïnte… (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   Grinde, B. & Patil, G. G. (2009). Biophilia: Does Visual Contact with Nature Impact on Health and Well-Being? International Journal of Environmental Research and Public Health, 6.

 

   Havik, K., Teerds, H., Tielens, G. (2013). OASE 91. Sfeer bouwen. Rotterdam: nai010 uitgevers. 

 

   Huerta, A. G., Petermans, A., Poldma, T., Vanrie, J. (2014). Architectural, interior architectural and industrial design in the last phases of life: Design for well being in palliative care

 

   IKNL. (2015). Palliatieve zorg is een recht, euthanasie is een keuze, via https://www.iknl.nl/over-iknl/nieuws/nieuws-detail/2015/02/09/palliatie… (geraadpleegd op 2 november 2017).

 

   Jessazh. (2017). Palliatieve zorg, via http://www.jessazh.be/professionals/raadplegingen/landingspagina-s/pall… (geraadpleegd op 5 november 2017). 

 

  Klukhuhn, A. (2007). De geschiedenis van het denken. P91. Amsterdam Uitgeverij: Bakker. 

 

   Koops, E. (2016). Friedrich Nietzsche (1844-1900) – Duitse filosoof, Biografie van de man die God dood verklaarde, via : https://historiek.net/friedrich-nietzsche-duitse-filosoof/65048/(geraadpleegd op 1 november 2017). 

 

   LPZ. (2017). Over Leerhuizen Palliatieve Zorg: Geschiedenis, via http://www.leerhuizenpalliatievezorg.nl/doelengeschiedenis.html (geraadpleegd op 3 november 2017). 

 

   Maastricht UMC+. (2017). Expertisecentrum Palliatieve Zorg MUMC+, via https://palliatievezorg.mumc.nl/informatie-voor-patienten (geraadpleegd op 5 november 2017). 

 

   Maggie’s Centres. (2016). About Maggie’s Centres, via https://www.maggiescentres.org/about-maggies/why-maggies-works/ (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   Maggie’s Centres. (2016). The architecture and design of Maggie’s Fife, via https://www.maggiescentres.org/our-centres/maggies-fife/architecture-an… (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   Morrison, R.S. & Meier D.E. (2004). Cilinical Practice, Palliative Care. The New England Journal of Medicine,350(25), pp2582-2590.

 

  Nabuurs, J. (2017). Thomas More, Utopia, via http://humanistischecanon.nl/venster/bijbels-humanisme/thomas-more-utop… (geraadpleegd op 1 november 2017). 

 

   nbu. (2010). Nederland en België verschillen in wetgeving. Wilsverklaringen en levenstestamenten, via http://www.nbu.be/index.php/1951-nederland-en-belgie-verschillen-in-wet…(geraadpleegd op 13 januari 2018).

 

   Netwerk palliatieve zorg. (2017). Palliatieve zorg in Vlaanderen, via http://www.palliatieve.org/info/palliatieve-zorg-in-vlaanderen (geraadpleegd op 3 november 2017). 

 

   Netwerk Palliatieve Zorg Limburg vzw. (2017). Palliatieve eenheid, via http://www.npzl.be/nl/waar-kan-je-terecht/palliatieve-eenheid (geraadpleegd op 3 november 2017). 

 

   noArchitecten. (2018).  noArchitecten – info, via http://www.noa-architecten.net (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   NVVE. (2017). De euthanasiewet in Nederland, via https://www.nvve.nl/wat-euthanasie/de-euthanasiewet (geraadpleegd op 2 november 2017). 

 

   NVVE. (2017). Wat is euthanasie, via https://www.nvve.nl/wat-euthanasie/over-euthanasie (geraadpleegd op 2 november 2017). 

 

   Pallasmaa, J. (n.d.). Identity, intimacy and Domicile, via http://www.uiah.fi/studies/history2/e_ident.html (geraadpleegd op 11 november 2014).

 

   Pallasmaa, J. (2005). The eyes of the skin. Great Britain: Wiley Academy.

 

   Palliatieve zorg. (2017). Hospicevoorzieningen, historie, via http://www.palliatievezorg.nl/page_895.html (geraadpleegd op 1 november 2017). 

 

   Palliatieve zorg. (2017). Voor wie? Vanaf wanneer?, via http://www.palliatievezorg.nl/page_896.html (geraadpleegd op 3 november 2017). 

 

   Poole, S. & Snarey, J. (2011). Erikson’s stages of the life cycle. In S. Goldstein & J. Naglieri (Eds.), Encyclopedia of Child Behavior and Development, 2, pp599-603). New York: Springer-Verlag.

 

   Prof. dr. van den Berg, A.E. (2017). Chemotherapie in de tuin. Nederlands tijdschrift voor Oncologie, 14( 5), pp175-181. 

 

   Refuerzo, B. J. & Verderner S. (2006). Innovations in Hospice Architecture. New York: Taylor & Francis Group.

 

   Snøhetta. (2013). Maggie’s Cancer Caring Centre, via https://snohetta.com/projects/23-maggie39s-cancer-caring-centre (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   Spiritueel woordenboek. (2017) Woordenboek – spiritualiteit, via http://www.spiritueel-woordenboek.nl/woordenboek/S/spiritualiteit_279/ (geraadpleegd op 14 januari 2018). 

 

   Sternberg, E.M. (2009). Healing places,  Healing spaces: the science of place and well-being. (p1-23). Cambridge: Harvard University Press.

 

   Stichting tegen Kanker. (2017). Wat is palliatieve zorg?, via http://www.kanker.be/pati-ntenhulp/palliatieve-zorgen (geraadpleegd op 3 november 2017). 

   The Steering group of The Good Hospice in Denmark (2006). Programme of The Good Hospice in Denmark. Pp5 – 124.

 

   van Everdingen, J. (2017). Wat is de betekenis & definitie van palliatie, via https://www.ensie.nl/dokterswoordenboek/palliatie (geraadpleegd op 31 oktober 2017). 

 

   van den Berghe, G. (2008). Inleiding. De mens voorbij. Meulenhoff: Manteau.

 

   van Leeuwen, P.W. (2012). Palliatieve zorg zonder euthanasie. Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde, 2012(02), pp58-61.

 

   van Oldenbeek, R. (2015). Nieuw leven voor monumentaal ziekenhuis. Pi, 26 (#1), pp 21 – 24.

 

   Vanden Berghe, P. (2015). Verbinden en verbondenheid in de palliatieve zorg. Tijdschrift voor Palliatieve Zorg, september 2015(nr.11), pp 3-5. 

 

   Von Meijenfeldt, C. (2017). De dood is staren in het niets, via http://filosofischeverhalen.nl/onderwerp/omgaan-met-de-dood/ (geraadpleegd op 9 november 2017) .

 

   Vries, J.B. (2014). Kleur aan leven: Oriëntatie en navigatie. In van Hoof, J.; Wouter, E.J.M.; Vries, J.B. (Ed(s).), Het verpleeghuis van de toekomst is (een) thuis(pp36). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. 

 

   Vroom, E. (2010). Bergopwaarts in Groot Klimmendaal. Pi21 (#1), pp 7 – 9.

 

   Vroom, E. (2015). Scheppers van een aangename omgeving. Pi, 26 (#1), pp 9 – 12.

 

   vub. (2016). Wat is palliatieve zorg?.Scriptie - pp1-25.

 

   Werkgroep voor liturgie heeswijk (2016). Rituelen rond het levenseinde. Tilburg: De Wever. 

 

   Weyers, H. (2004). De artikelen 293 en 294 van het Wetboek van Strafrecht. Euthanasie, het proces van rechtsverandering. P23-24. Amsterdam: Amsterdam University Press. 

  

   Wijnberg, B. (2010). En mijn tafelheer is plato, een filosofische kijk op de actualiteit. Amsterdam: Sebes & Van Gelderen Literair Agentschap.

 

   William, M., Markel, M.D., Virginia, B. Sinon. (1978). The hospice concept. CA-A cancer journal for clinicians, 28(4), pp225-236.

 

   Worpole, K. (2009). The modern hospice design: The architecture of palliative care.London: Routledge.

 

   Wright, A. A., Keating, N. L., Balboni, T. A., Matulonis, U. A., Block, S. D. & Prigerson, H. G. (2010). Place of death: correlations with quality of life of patients with cancer and predictors of bereaved caregivers’mental health. Journal of Clinical Oncology, 28, pp. 4457-4464.

 

   Zaha Hadid Architects. (2006). Maggie’s Centre Fife, via http://www.zaha-hadid.com/architecture/maggies-centre-fife/ (geraadpleegd op 2 februari 2018). 

 

   ZOL. (2017). Geriatrie, palliatieve eenheid, via https://www.zol.be/geriatrie/palliatieve-zorg/palliatieve-eenheid (geraadpleegd op 5 november 2017).

 

   ZOL. (2017). Geriatrie, palliatief support team, via https://www.zol.be/geriatrie/palliatieve-zorg/palliatief-support-team (geraadpleegd op 5 november 2017). 

 

   Zorg en gezondheid. (2017). Adressen van dagverzorgingscentra voor palliatieve zorg, via https://www.zorg-en-gezondheid.be/adressen-van-dagverzorgingscentra-voo… (geraadpleegd op 29 december 2017). 

 

   Zorg voor beter. (2016). Vier fasen van palliatieve zorg, via http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Palliatieve-zorg-Vier-fasen.html (geraadpleegd op 31 oktober 2016). 

 

   Zorg voor beter. (2016). Wat is palliatieve sedatie?, via http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Palliatieve-zorg-Palliatieve-se… (geraadpleegd op 31 oktober 2017). 

 

   Zorg voor beter. (2016). Wat is palliatieve zorg?, via http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Palliatieve-zorg-Wat-is-het.html (geraadpleegd op 31 oktober 2017). 

 

LIJST MET AFBEELDINGEN

 

Afb. 1             Zorg voor beter. (2016). Vier fasen van palliatieve zorg [Illustratie]. Via, http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Palliatieve-zorg-Vier-fasen.html (geraadpleegd op 31 oktober 2016).

   The Steering group of The Good Hospice in Denmark (2006). Model 2 – A reviewed view of palliative care[Illustratie]. Programme of The Good Hospice in Denmark. Pp19. (Eigen bewerking). 

                    

Afb. 2             Zorg voor beter. (2016). Drie manieren waarop de palliatieve fase kan verlopen.  [Illustratie]. Via, http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Palliatieve-zorg-Vier-fasen.html (geraadpleegd op 31 oktober 2016). (Eigen bewerking).

 

Afb. 3          Desmet, P.M.A. & Pohlmeyer, A.E. (2013). Positive Design: An introduction to design for subjective well-being. International Journal of Design, 7(3), p7. 

Positive Design Framework [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 4          van Oerle, M. (2018). Parameters. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 5          van Oerle M. (2018). Inplantingsplan ZOL. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 6          van Oerle M. (2018). Grondplan ZOL. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 7          Timmermans Interieur. (2016). Privékamer ZOL. [Illustratie]. Via, https://timmermans-interieur.be (geraadpleegd op 13 maart 2018). 

 

Afb. 8          van Oerle M. (2018). Grondplan privékamer ZOL. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 9          van Oerle M. (2018). Inplantingsplan JESSA/Salvator campus.[Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 10        van Oerle M. (2018). Grondplan JESSA. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 11        van Oerle M. (2018). Grondplan privékamer JESSA. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 12         van Oerle M. (2018). Grondplan CODA. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 13        van Oerle M. (2018). Grondplan privékamer CODA. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 14        van Oerle M. (2018). Grondplan The Good Hospice. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 15        Nord Architects. (2016). Afbeelding The Good Hospice. [Illustratie]. Via, https://www.nordarchitects.dk/hospice (geraadpleegd op 13 maart 2018). 

                    

Afb. 16        van Oerle M. (2018). Grondplan privékamer The Good Hospice. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 17         Andrea Jones.  (2011). F. Gehry Maggie’s Centre. [Illustratie].      

 

Afb. 18        van Oerle M. (2018). Grondplan F. Gehry. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

                    

Afb. 19        Philip Vile (2013). Snøhetta Maggie’s Centre. [Illustratie]. Via https://www.dezeen.com/2013/09/13/maggies-centre-aberdeen-by-snohetta/ (geraadpleegd op 13 maart 2018). 

 

Afb. 20        van Oerle M. (2018). Grondplan Snøhetta. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 21         van Oerle M. (2018). Grondplan Z. Hadid. [Illustratie]. (Eigen bewerking). 

 

Afb. 22         Chris Gascoigne (n.d.) Z. Hadid Maggie’s Centre. [Illustratie].

 

Afb. 23        Nigel Young (2016). N. Foster Maggie’s Centre. [Illustratie].

 

Afb. 24        van Oerle M. (2018). Grondplan N. Foster. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 25        van Oerle M. (2018). Overzicht palliatieve eenheden en hospices. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 26        van Oerle M. (2018). Overzicht Maggie’s Centres. [Illustratie].

 

Afb. 27        Böcklin A. (1886). The Isle of the dead. [Schilderij].

 

Afb. 28         van Oerle M. (2018). Maquette contextvisie.  [Maquette]. (Eigen bewerking). 

 

 

Afb. 29           van Oerle M. (2018). Maquette contextvisie. [Maquette]. (Eigen bewerking). 

 

Afb. 30           van Oerle M. (2018). Maquette programma. [Maquette]. (Eigen bewerking). 

 

Afb. 31           van Oerle M. (2018). Overzicht België en Nederland. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

Afb. 32           van Oerle M. (2018). Overzicht programma. [Illustratie]. (Eigen bewerking).

 

 

 

Universiteit of Hogeschool
Master in de architectuur
Publicatiejaar
2018
Promotor(en)
Ann Petermans
Kernwoorden
Share this on: