Mensenrechten als handelinskader binnen de residentiële ouderenzorg

Simone Bootsma
Persbericht

Kan (n)iemand bepalen hoe ik me voel?!

“Mensen verschillen, rechten niet”. Maar hoe zorgen we ervoor dat in een verpleeghuis, waar diverse individuen samenleven, de waardigheid en autonomie voor eenieder worden gewaarborgd. En hoe zetten we deze rechten om in een handelingskader voor zorgmedewerkers?

Mensenrechten als uitgangspunt

Eenieder van ons heeft mensenrechten. Dit zijn gewoonweg dingen waar we recht op hebben, en waarvan we er vanuit zouden mogen gaan dat ze er zijn. Dit laatste maakt dat we er vaak ook niet bij stilstaan. Het sociaal werk is echter een beroepstak die haar basis vindt in deze mensenrechten. De sociaal werker probeert in zijn werk, al dan niet bewust, voortdurend te zoeken naar hoe hij de rechten voor zijn cliënt kan beschermen.

Waardigheid en autonomie zijn sleutelbegrippen, die het handelen vanuit een mensenrechtenperspectief binnen de ouderenzorg onderstrepen. Het is niet voor niks dat deze begrippen terug te vinden zijn in de meeste visies van residentiële instellingen voor ouderen. Ondanks de toenemende aandacht voor mensenrechten, blijken deze in de ouderenzorg dikwijls nog te worden geschaad. Een gebrek aan conceptualisering en kennis over interventies die bijdragen aan de implementatie van waardigheid en autonomie, lijken hiervan de oorzaak te zijn.

 

Kleine dingen maken het verschil

Om de waardigheid van de cliënten te waarborgen is het van belang dat we de cliënt kennen. Je moet weten wat de oudere zijn levensverhaal is en welke normen, waarden en gewoonten iemand erop nahield. Vervolgens is het de kunst om deze informatie te vertalen naar de alledaagse praktijk. Het betreft vaak maar kleine dingen die een essentieel verschil kunnen maken.  Als iemand gewend is om zich in de avond te douchen, dan zou dit in het verpleeghuis ook mogelijk moeten zijn. Toch zien we dat dit soort kleine doch belangrijke aanpassingen naar de achtergrond verdwijnen. Cliënten dienen nog te veel te functioneren op de vooraf bepaalde structuur van de afdeling. Een structuur die vaak is gecreëerd op basis van organisatorische principes.

Opvallend is dat het met name de meest zorgafhankelijke cliënten betreft waarbij de waardigheid en autonomie in het geding neigen te komen. Een vanzelfsprekend iets is dat bij deze groep ouderen de algehele zorg meer wordt overgenomen. Dit laatste kan worden gelegitimeerd, indien een cliënt niet meer voor zijn eigen gezondheid kan zorgen. Echter blijkt er zich ook op het gebied van communicatie een verschil voor te doen. Zorgmedewerkers zijn geneigd om zich het meest te richten op de verbaal sterke cliënten. Een gebrek aan communicatieve vaardigheden zou hieraan ten grondslag liggen. Een laatste waarneming waarbij er een verschil wordt bemerkt, is op het gebied van dagbesteding. Opnieuw geldt hier dat “de beste” cliënten, de meeste aanspraak kunnen doen op het activiteitenaanbod. Activiteiten worden daarmee onvoldoende afgestemd op de cliënt als individu.

 

Goede zorg begint bij bewustheid en beleving

Het is goed om te benoemen dat de flinke bezuinigingen van de afgelopen jaren, zorgmedewerkers ertoe heeft gedwongen om praktisch en functioneel te handelen. Voor welzijn was er nauwelijks tijd. Tot op heden is er daarbij nog steeds een gebrek aan zorgpersoneel. Dit laatste vormt een valkuil, daar zorgmedewerkers hoge werkdruk ervaren. Zo geven zorgmedewerkers aan dat  zij bij tijdnood sneller geneigd zijn om taken over te nemen. Niet het behoudt van waardigheid en autonomie speelt dan op de voorgrond, maar het vakkundig en snel afhandelen van de alledaagse taken.

De waarborging van autonomie en waardigheid vraagt om professionals die bewust handelen ten aanzien van deze thema’s. Hoe kunnen we die bewustheid dan creëren? Waardigheid en autonomie zijn niet op zichzelf vast te stellen. Het zijn begrippen met een groot gevoelsmatig aspect. Willen we de waardigheid en autonomie van ouderen in een verpleeghuis waarborgen, dan moeten we toe naar meer belevingsgerichte zorg. Momenteel wordt er gewerkt met zorgplannen die concreet beschrijven welke zorg er bij een cliënt wordt geleverd. Vervolgens kan er een lijstje aan actiepunten mooi achter elkaar worden afgevinkt. Er wordt echter weinig vermeld over hóe een cliënt wenst dat de zorg wordt geleverd.

Daarnaast zou het goed zijn om zorgmedewerkers op praktische wijze te faciliteren. Niet middels grootschalige scholingen en reflectiebijeenkomsten, maar door ‘coaching-on-the-job’.  Een welzijnscoördinator zou een goede toevoeging kunnen zijn binnen een zorgteam. Het is een professional die zorgmedewerkers aanstuurt met het oog op waardigheid en autonomie. Hiermee kan de welzijnscoördinator de praktische overbrugging zijn tussen visie en praktijk.

 

De zorg kan het niet alleen

Familie kan een belangrijke spil vormen in het gehele verhaal. Niet alleen zijn zij de cliëntkenner bij uitstek, maar zij kunnen ook de kleine extraatjes verzorgen voor de cliënt. De organisatie zal daarom moeten inzetten op familieparticipatie. Dit dient georganiseerd en gefaciliteerd te worden. Familieleden zouden direct betrokken moeten worden bij het opstellen van een zorgplan. Daarnaast dient de organisatie familie uit te nodigen tot participatie aan het proces binnen het verpleeghuis. Zo maakt men van een verpleeghuis een thuis, voor zowel cliënt als familie.

 

De illusie van de volledige waarborging

Hoe hard we ook ons best zullen doen, waardigheid en autonomie zullen nooit volledig worden gewaarborgd. De complexiteit en persoonlijke invulling van deze rechten creëren een handelingskader waarbinnen de zorgmedewerker voortdurend dient te balanceren. Kleine veranderingen kunnen van grote invloed zijn. Een onbalans is daarom niet te voorkomen. De waarborging van waardigheid en autonomie is daarmee nooit ten einde. Het is een eindeloos proces, dat voortdurend nieuwe uitdagingen met zich mee zal brengen.

 

Bibliografie

Abbott, S., Fisk, M., & Forward, L. (2000). Social and democratic participation in residential settings for older people: Realities and aspirations. Ageing And Society, 20, 327-340.

Actiz. (2016). Infographic Ouderenzorg nu en in de toekomst. Geraadpleegd via https://www.actiz.nl/feiten-en-cijfers-overzicht

Actiz. (2019). Samen leren & verbeteren: onderzoek Actiz wlz zorgcontractering. Geraadpleegd via https://www.actiz.nl/thema/financiering/wlz-zorgcontractering

Baarda, B, Bakker, E., Fischer, T., Julsing, M., Peters, V., Van der Velden, T., & De Goede, M. (2013). Basisboek kwalitatief onderzoek: Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Groningen: Noordhoff Uitgevers.

Barkay, A., & Tabak, N. (2002). Elderly residents' participation and autonomy within a geriatric ward in a public institution. International Journal of Nursing Practice, 8(4), 198-209.

Barnett, Michael, & Hayes, Robert. (2010). Not seen and not heard: Protecting elder human rights in aged care. University of Western Sydney Law Review, 14, 45.

Boumans, J., Van Boekel, L., Baan, C., & Luijkx, K. (2018). How Can Autonomy Be Maintained and Informal Care Improved for People With Dementia Living in Residential Care Facilities: A Systematic Literature Review. The Gerontologist,

Brownie, S., & Horstmanshof, L. (2012). Creating the conditions for self-fulfilment for aged care residents. Nursing Ethics, 19(6), 777-786. doi: 10.1177/0969733011423292

Buijsen, M. (2010). Autonomy, human dignity, and the right to healthcare: A Dutch perspective. Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics, 19(3), 321-328. doi: 10.1017/S0963180110000095

Dabove, M. (2017). Autonomy and Capacity: About Human Rights of Older Persons in Dependency Situations. Ageing International, 42(3), 335-353. doi: 10.1007/s12126-016-9272-4

Davies, S., Laker, S., & Ellis, L. (1997). Promoting autonomy and independence for older people within nursing practice: A literature review. Journal of Advanced Nursing, 26(2), 408-417.

Dickson, M., Riddell, H., Gilmour, F., & McCormack, B. (2017). Delivering dignified care: A realist synthesis of evidence that promotes effective listening to and learning from older people's feedback in acute care settings. Journal of Clinical Nursing, 26(23-24), 4028-4038. doi: 10.1111/jocn.13856

Eissens van Der Laan, Van Offenbeek, Broekhuis, & Slaets. (2014). A person-centred segmentation study in elderly care: Towards efficient demand-driven care. Social Science & Medicine, 113, 68-76. doi: 10.1016/j.socscimed.2014.05.012

Esanu, I., Taranu, T., Chirita, R., & Paraschiv, C. (2016). Ethical issues in communication with elderly patients, Bulletin of Integrative Psychiatry, 2016, Vol.22(1), p.43(9).

Fleischer, Steffen, Almuth Berg, Markus Zimmermann, Kathleen Wüste, and Johann Behrens. "Nurse-patient Interaction and Communication: A Systematic Literature Review." Journal of Public Health 17.5 (2009): 339-53. Web.

Formosa, P., & Mackenzie, C. (2014). Nussbaum, Kant, and the Capabilities Approach to Dignity. Ethical Theory and Moral Practice, 17(5), 875-892. doi: 10.1007/s10677-014-9487-y

Frampton, S. B. (2009). Creating a Patient-Centered System. AJN, American Journal of Nursing, 109(3), 30-33. doi: 10.1097/01.NAJ.0000346924.67498.ed

Gastmans, C. (2013). Dignity-enhancing nursing care: A foundational ethical framework. Nursing Ethics,  20(2), 142-149. doi: 10.1177/0969733012473772

Hansen‐Kyle, L. (2005). A Concept Analysis of Healthy Aging. Nursing Forum, 40(2), 45-57. doi: 10.1111/j.1744-6198.2005.00009.x

Hare, I. (2004). Defining social work for the 21st century: The International Federation of Social Workers' revised definition of social work. International Social Work, 47(3), 407-424.

Hartman, J., Knevel, J., & Revnaert, D. (2016). Manifest: Stel mensenrechten centraal in het sociaal werk. Geraadpleegd via de https://www.socialevraagstukken.nl/stel-mensenrechten-centraal-in-het-sociaal-werk/

Hawkins, C ., & Knox, K. (2014). Educating for international social work: Human rights leadership. International Social Work, 57(3), 248-257. doi: 10.1177/0020872814547314

Hedman, M., Poder, U., Mamhidir, A., Nilsson, A., Kristofferzon, M., & Haggstrom, E. (2015). Life memories and the ability to act: The meaning of autonomy and participation for older people when living with chronic illness. 29(4), 824. doi: 10.1111/scs.12215

Heggestad, A., Nortvedt, P., & Slettebø, &. (2013). ‘Like a prison without bars’. Nursing Ethics, 20(8), 881-892. doi: 10.1177/0969733013484484

Helgesen, A., Larsson, M., & Athlin, E. (2010). 'Patient participation' in everyday activities in special care units for persons with dementia in Norwegian nursing homes. International Journal of Older People Nursing, 5(2), 169-178.

Hubbard, R., Bak, M., Watts, J., Shum, D., Lynch, A., & Peel, N. (2018). Enhancing Dignity for Older Inpatients: The Photograph-Next-to-the-Bed Study. Clinical Gerontologist, 41(5), 468-473.

Heggestad, A., Nortvedt, P., & Slettebø, &. (2013). The importance of moral sensitivity when including persons with dementia in qualitative research. Nursing Ethics, 20(1), 30-40.

Het college van de rechten van de mens. (2015). De cliënt centraal (Onderzoeksrapport). Geraadpleegd via https://mensenrechten.nl/nl/publicatie/36370

Jacelon, C., Connelly, T., Brown, R., Proulx, K., & Vo, T. (2004). A concept analysis of dignity for older adults. Journal of Advanced Nursing, 48(1), 76-83.

Jakobsen, R., & Sørlie, V. (2010). Dignity of older people in a nursing home: Narratives of care providers. Nursing Ethics, 17(3), 289-300. doi: 10.1177/0969733009355375

Johnston, L., & Womack, D. (2015). Best practices in in communication with older adults. China Media Research 11(3), 54.

Kelly, F. (2010). Recognising and supporting self in dementia: A new way to facilitate a person-centred approach to dementia care. Ageing and Society, 30(1), 103-124. doi: 10.1017/S0144686X09008708

Kelson, E. (2006). Supporting Personhood Within Dementia Care: The Therapeutic Potential of Personal Photographs. (Thesis submitted for Master of Arts), Simon Fraser University, Burnaby, Canada.

Leino-Kilpi, H., Välimäki, M., Dassen, T., Gasull, M., Lemonidou, C., Schopp, A., . . . Kaljonen, A. (2003). Perceptions of Autonomy, Privacy and Informed Consent in the Care of Elderly People in Five European Countries: General overview. Nursing Ethics, 10(1), 18-27. doi: 10.1191/0969733003ne571oa

Lothian, K., & Philp, I. (2001). Maintaining the dignity and autonomy of older people in the healthcare setting. British Medical Journal, 322(7287), 668-670.

Lundberg, K. (2018). Dementia Care Work Situated Between Professional and Regulatory Codes of Ethics. Ethics and Social Welfare, 12(2), 133-146.

Malek, M., & Razzak, M. (2017). Rights of the elderly: An emerging human rights discourse. International Journal of Law and Management, 59(2), 284-302.

Matiti, M., Cotrel-Gibbons, E., & Teasdale, K. (2007). Promoting patient dignity in healthcare settings. Nursing Standard (Royal College of Nursing (Great Britain) : 1987), 21(45), 46-52.

McGreevy, J. (2015). Dementia and the person-centred care approach. Nursing Older People, 27(8), 27-31.

Moody, H. (1998). The Cost of Autonomy, the Price of Paternalism. Journal of Gerontological Social Work, 29(2-3), 111-127. DOI: 10.1300/J083V29N02_07

Mortelmans, D. (2013). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden (Vierde herziene druk ed.). Leuven: Acco.

Murdach, A. (2011). Is Social Work a Human Rights Profession? Social Work, 56(3), 281-283.

Nordenfelt, L. (2003). Dignity of the elderly: An introduction. Medicine, Health Care, and Philosophy, 6(2), 99-101.

Nussbaum, M. (2011). Creating capabilities: The human development approach. Cambridge (Mass.): Harvard university press.

Perrin, T. (1997). Occupational need in severe dementia: A descriptive study. Journal of Advanced Nursing, 25(5), 934-941.

Pirhonen, J. (2015). Dignity and the capabilities approach in long‐term care for older people. Nursing Philosophy, 16(1), 29-39. doi: 10.1111/nup.12057

Potera, C. (2012). Dignity-Driven Decision Making Improves Advanced-Illness Care. AJN, American Journal of Nursing, 112(9), 16. doi: 10.1097/01.NAJ.0000418910.72042.cf

Raad van Bestuur. (2017) Kwaliteitsplan 2018: Verder op weg binnen het kwaliteitskader (Beleidsdocument). Sevagram, Heerlen. 

Randers, I., & Mattiasson, A. (2004). Autonomy and integrity: Upholding older adult patients’ dignity. Journal of Advanced Nursing, 45(1), 63-71.

Rehnsfeldt, A., Lindwall, L., Lohne, V., Lillestø, B., Slettebø, &., Heggestad, A., . . . Nåden, D. (2014). The meaning of dignity in nursing home care as seen by relatives. Nursing Ethics, 21(5), 507-517. doi: 10.1177/0969733013511358

Reid, R., & Chappell, N. (2017). Family Involvement in Nursing Homes: Are Family Caregivers Getting What They Want? Journal of Applied Gerontology, 36(8), 993-1015.

Riekkinen, M. (2015). Participation of the elderly in sociocultural life: Human rights and inclusive practices under residential care. Journal of Public Affairs, 15(3), 252-267. doi: 10.1002/pa.1523

Rijksoverheid. (n.d.). Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhuizen. Geraadpleegd via https://www.dwangindezorg.nl/rechten/wetten/wet-bopz

Roose, H. & Meuleman, B. (2014). Methodologie van de sociale wetenschappen : Een inleiding.  Gent: België: Academia Press.

Seedhouse, D. (2000). Logic, Empiricism and Ethics. Journal of Health Psychology, 5(2), 157-160. doi: 10.1177/135910530000500205

Sasson, S. (2000). Beneficence versus respect for autonomy: An ethical dilemma in social work practice. Journal of Gerontological Social Work, 33(1), 5-16.

Seedhouse, D., & Gallagher, A. (2002). Undignifying institutions. Journal of Medical Ethics, 28(6), 368-72.

Sevagram. (n.d.). Over Sevagram. Geraadpleegd via https://www.sevagram.nl/over-sevagram.html

Sevagram. (n.d.) Waardig Verhuizen (Informatiebrochure). Sevagram, Heerlen.

Small, S. (1995). Action-Oriented Research: Models and Methods. Journal of Marriage and Family, 57(4), 941-955.

Stevens, M., Biggs, S., Dixon, J., Tinker, A., & Manthorpe, J. (2013). Interactional perspectives on the mistreatment of older and vulnerable people in long‐term care settings. British Journal of Sociology, 64(2), 267-286. doi: 10.1111/1468-4446.12017

Swanborn, P. (2006). Basisboek sociaal onderzoek (Vierde geheel herziene druk ed.). Amsterdam: Boom.

Tadd, W., Vanlaere, L., & Gastmans, C. (2010). Clarifying the Concept of Human Dignity in the Care of the Elderly: A Dialogue between Empirical and Philosophical Approaches. Ethical Perspectives, 17(2), 253-281. doi: 10.2143/EP.17.2.2049266

Tracy, & Skillings. (2007). Upholding Dignity in Hospitalized Elders. Critical Care Nursing Clinics of North America, 19(3), 303-312. doi: 10.1016/j.ccell.2007.05.006

Tranvåg, O., Petersen, K., & Nåden, D. (2013). Dignity-preserving dementia care: A metasynthesis. Nursing Ethics, 20(8), 861-880.

The Lancet. (2015). Emergency care in Northern Ireland: A human rights issue. The Lancet, 385(9984), 2224. doi: 10.1016/S0140-6736(15)61048-0

Tutton, E. (2005). Patient participation on a ward for frail older people. Journal of Advanced Nursing, 50(2), 143-152. doi: 10.1111/j.1365-2648.2005.03373.x

Tweede kamer. (2018).  XVI Volksgezondheid, Welzijn en Sport Rijksbegroting 2019. Geraadpleegd via https://www.rijksoverheid.nl/documenten/begrotingen/2018/09/18/xvi-volk…

Van Campen, C., & Verbeek., D. (2017). Gelukkig in een verpleeghuis? Geraadpleegd via https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2017/Gelukkig_in_een_verpleeghuis

Van Leuven, N., & De Hert, Paul. (2011). Fundamentele rechten van ouderen. Antwerpen, België: Intersentia.

Van Rijn. (2015). Waardigheid en Trots. Liefdevolle zorg. Voor onze ouderen. Geraadpleegd via https://www.waardigheidentrots.nl/wp-content/uploads/2015/04/waardighei…

Vladeck, B., & Westphal, E. (2012). Dignity-Driven Decision Making: A Compelling Strategy For Improving Care For People With Advanced Illness. Health Affairs, 31(6), 1269-1276. doi: 10.1377/hlthaff.2012.0173

VVD, CDA, D66 & Christenunie. (2017). Regeerakkoord: Vertrouwen in de toekomst. Geraadpleegd via https://www.kabinetsformatie2017.nl/documenten/publicaties/2017/10/10/regeerakkoord-vertrouwen-in-de-toekomst  

Welford, Claire, Murphy, Kathy, Rodgers, Vivien, & Frauenlob, Theresia. (2012). Autonomy for older people in residential care: A selective literature review. International Journal of Older People Nursing, 7(1), 65.

Van den Wijngaart, M., & Witte., R.  (2015). Waardigheid, autonomie en bejegening in verpleeghuizen: De dagelijkse praktijk vanuit het mensenrechtenperspectief. Geraadpleegd via https://mensenrechten.nl/publicaties/detail/36370

Zahran, Z., Tauber, M., Watson, H., Coghlan, P., White, S., Procter, S., . . . Norton, C. (2016). Systematic review: What interventions improve dignity for older patients in hospital? Journal of Clinical Nursing, 25(3-4), 311-321. doi: 10.1111/jocn.13052

Zhai, X., & Qiu, R. (2007). Perceptions of long-term care, autonomy, and dignity, by residents, family and caregivers: The Beijing experience.(Report). The Journal of Medicine and Philosophy, 32(5), 425-45.

Zorgenz. (2018). Eisen gesteld aan extra geld verpleeghuiszorg. Geraadpleegd via https://zorgenz.nl/nieuws/eisen-gesteld-aan-extra-geld-verpleeghuiszorg/

Zorginstituut Nederland. (2017). Kwaliteitskader Verpleeghuiszorg. Geraadpleegd via https://www.zorginstituutnederland.nl/publicaties/publicatie/2017/01/13…

 

 

Universiteit of Hogeschool
Master in het sociaal werk en sociaal beleid
Publicatiejaar
2019
Promotor(en)
Prof. Anja Declercq
Kernwoorden
Share this on: