Piraterij, handel en ‘barbaren’? De ‘Litus Saxonicum’ in haar context (ca. 260 tot ca. 410.)
Raadsels in de mist: Romeinse forten, piraten en een Rijkscrisis
Toen schippers zo’n 1700 à 1600 jaar geleden het Kanaal overstaken, zagen zij langs de Britse kusten enkele forten opdoemen uit de dichte mist die van tijd tot tijd over de Noordzee hangt. De Romeinen zullen wel geweten hebben wat hun doel was, maar voor ons zijn de nog steeds indrukwekkende overblijfselen slechts stille getuigen van een onbekend verleden.
Het vraagstuk
De bronnen, zowel literair als archeologisch, zijn beperkt. Slechts één document geeft ons de mogelijkheid om een naam te plakken op de fortificaties, die bekend staan als de Litus Saxonicum, de ‘Saksische Kust’. Het is een inspirerende naam, niet? Het is dan ook niet vreemd dat veel theorieën rond deze forten een link zoeken met Saksische piraterij. Zouden deze forten een verdedigingsgordel geweest zijn tegen invallen van deze, vaak als woest omschreven, ‘barbaren’? Of moeten we ons een minder spectaculair schouwspel voor de geest halen? Zouden ze niet gewoon gediend kunnen hebben voor de bevoorrading tussen het eiland en het continent? Beide theorieën kennen hun voor- en tegenstanders. Maar daar stoppen de moeilijkheden niet. Wat te doen met de vergelijkbare forten die ook langs de Franse en Belgische kust stonden? Voor deze forten is het beschikbare materiaal nog magerder. Hoe passen die in het verhaal? Aan de forten wordt traditioneel ook de naam van Carausius verbonden, deze opstandeling zou rond het jaar 284 het keizerschap geclaimd hebben en zette zijn tenten op in Brittannië. Wat kan hij te maken hebben met de forten?
De situatie valt het best samen te vatten als een raadselachtige bedoening, en raadselachtige bedoeningen roepen de innerlijke Indiana Jones op. Nieuwsgierig? Ik ook, en dus heeft mijn grijze massa zich een volledig jaar een weg gezocht door de mist, terwijl de schimmen van het verleden eens dichtbij en dan weer veraf leken. Soms stond de oplossing duidelijk voor de ogen, en soms stond ik totaal perplex. Uiteindelijk drong de conclusie zich op dat noch het piraterij-idee, noch dat van bevoorrading echt overtuigend op de forten kan worden toegepast. De beschikbare bronnen laten veel ruimte voor interpretatie en er is bovendien discussie rond de vraag of de Saksen zelfs maar in staat waren om in voldoende getale het Kanaal over te steken om een echte dreiging te vormen. Een oplossing voor dit probleem was het opentrekken van het perspectief. In plaats van ons blind te staren op de situatie in het Kanaal, is in de paper gekeken hoe elders in het Romeinse Rijk op dat moment werd omgegaan met piraterij. Daaruit bleek dat het gebruik van kustforten atypisch zou zijn, bovendien speelt ook de lopende discussie mee of Rome überhaupt nog beschikte over een staande vloot om eventuele piraten mee te bekampen. Stap 1 in het onderzoek was daarmee gezet: de piraterijthese houdt moeilijk stand. Het tekort aan duidelijke bronnen speelt ook het bevoorradingsidee parten. Ook hier kon echter aangetoond worden dat Britse productie hoogstwaarschijnlijk niet in staat was om het continent regelmatig te bevoorraden en dat de forten hoe dan ook niet op de ideale plaats liggen voor die functie. Er zijn nog andere argumenten tegen de these aan te brengen, maar om ze tot een definitief einde te brengen is verder onderzoek noodzakelijk. Met enige ruimte voor verder onderzoek, was daarmee ook stap 2 gezet.
De oplossing?
Het is natuurlijk niet bijzonder bevredigend om een werk af te sluiten met enkel de conclusie dat eerdere theorieën wankel zijn. Maar hoe voor een alternatief zorgen met zo weinig bronnen voor handen? Aangezien eerder in het vraagstuk rond piraterij veel duidelijk werd door simpelweg naar de rest van het Rijk te kijken, besloot ik gewoon diezelfde tactiek opnieuw toe te passen.
Het werd snel duidelijk dat de forten gebouwd werden in een periode van crisis. In de derde eeuw waren er heel wat gevallen van druk op de grenzen, opstanden in het Rijk en een algemene militarisering van de samenleving. Bovendien blijkt ook dat forten en stadsmuren in deze periode over het hele Rijk verschenen. En daar ging een belletje rinkelen. Plots maakten de forten aan de kust deel uit van een Rijksbrede tendens! Er is hier duidelijk wat aan de hand. Dit biedt natuurlijk mogelijkheden: om de forten te verklaren, hoeven we ‘slechts’ deze tendens te verklaren! Eerder onderzoek brengt aan dat verschillende verdedigingen werden gebouwd op plaatsen waar er geen aantoonbare dreiging was, iets wat met het afschrijven van de piraterijthese ook voor Brittannië het geval bleek. De bel begint al luider te rinkelen. Ze moesten dus eerder een aura van vertrouwen, macht en veiligheid uitstralen ten opzichte van de bevolking. Iets wat ook vandaag nog van belang is in crisisperioden. Bovendien biedt de historische context ook reden om uit te gaan van een militarisering van het Britse kustgebied, zonder dat er hoeft uitgegaan worden van piraterij. Zo zou Brittannië het uitgelezen gebied zijn om troepen te lichten om de Rijn te versterken, die in deze periode wél regelmatig te maken kreeg met aanvallen. Indien nodig kon dat natuurlijk ook in omgekeerde richting gebeuren, waarvoor ook redenen kunnen aangebracht worden. Het belletje wordt belletjes. Ook de weinige bronnen lijken een rol in troepentransport te bevestigen (luide belletjes). Bovendien biedt een dergelijke visie een oplossing voor veel van de eigenaardigheden met betrekking tot de forten, eigenaardigheden die een hindernis vormden voor de twee eerdere visies. En zo worden de belletjes wellicht misthoorns.
Zou het dus kunnen dat deze schimmige, indrukwekkende forten net dat zijn? Indrukwekkend? Geven zij een volk in crisis de geruststelling die ze nodig hebben? Vormen zij de infrastructuur die snel troepentransport mogelijk maakt? Zou dat de vuurtoren kunnen zijn die ons door de mist van vraag tot antwoord leidt? Ik hoop u er in mijn schrijfsels van te kunnen overtuigen!
Bibliografie
Bronnen:
Ammianus Marcellinus
Tekst en vertaling: Rolfe, J.C. Loeb Classical Library: Ammianus Marcellinus, History Volume I-III. Cambridge: Harvard University Press, 1939-1950.
CIL XII 686
Claudianus
Tekst en vertaling: Platnauer, Maurice. Loeb Classical Library: Claudian Volume I-II. Cambridge: Harvard University Press, 1922.
De Angelsaksische Kroniek
Vertaling: Swanton, Michael. The Anglo-Saxon Chronicles. Londen, Phoenix Press, 2000.
Eutropius
Tekst: Droysen, H. Eutropius, Breviarium ab urbe condita. Berlijn: Weidmannos, 1878.
Vertaling: Bird, Harold W. The Breviarium Ab Urbe Condita of Eutropius: the Right Honourable Secretry of State for General Petitions; Dedicated to Lord Valens, Gothicus Maximus & Perpetual Emperor. Liverpool: Liverpool University Press, 2011.
Excerpta de Legationibus Gentium ad Romanos 1 (fragment Eunapius)
Tekst en vertaling: Blockley, R.C. The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus, and Malchus. Text, Translation and Historiographical Notes. Liverpool: Cairns, 1983.
George Synkellos
Vertaling: Adler, William en Paul Tuffin. The Chronography of George Synkellos: A Byzantine Chronicle of Universal History from the Creation. Oxford: Oxford University Press, 2002.
Gildas De Excidio Britanniae
Vertaling: Habington, Thomas en John Allen Giles. The Ruin of Britain: (De Excidio et Conquestu Britanniae). Independently Published, 2019.
Historia Augusta
Tekst en vertaling: Magie, David. Loeb Classical Library: Historia Augusta Volume III. Cambridge: Harvard University Press, 1932.
Julianus
Tekst en vertaling: Wright, Wilmer C. Loeb Classical Library: Julian Volume II- Orations 6–8. Letters to Themistius, To the Senate and People of Athens, To a Priest. The Caesars. Misopogon. Cambridge: Harvard University Press, 1913.
Notitia Dignitatum
Bodleian Library: Maps, Western Medieval Manuscripts, Manuscripts, Slide Facsimiles MS. Canon Misc. 378, Cosmographia Scoti, Notitia dignitatum. Etc., fol. 153v.
Panegyrici Latini
Tekst en vertaling: Nixon, C.E.V. en Barbara Saylor Rodgers. In Praise of Later Roman Emperors: the Panegyrici Latini: Introduction, Translation, and Historical Commentary, with the Latin Text of R.A.B. Mynors. Berkeley: University of California Press, 1994.
Procopius
Tekst en vertaling: Dewing, H.B. Loeb Classical Library: Procopius History of the Wars Books 3-4. Cambridge: Harvard University Press, 1916.
Sextus Aurelius Victor
Tekst: Pichelmayer, Franz. Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus. Praecedunt Origo gentis Romanae et Liber de viris illustribus urbis Romae; subsequitur Epitome de Caesaribus. Leipzig: Teubner, 1911.
Vertaling: Bird, H.W. Translated Texts for Historians Volume 17: Liber de Caesaribus of Sextus Aurelius Victor. Liverpool: Liverpool University Press, 1994.
Sidonius Apollinaris
Tekst en vertaling: Anderson, W.B. Loeb Classical Library: Sidonius Volume I -Poems. Letters 1-2. Cambridge: Harvard University Press, 1936.
Tekst en vertaling: Anderson, W.B. Loeb Classical Library: Sidonius Volume II -Letters 3-9. Cambridge: Harvard University Press, 1965.
Theophanes, Chronographia (fragment Priscus)
Tekst en vertaling: Blockley, R.C. The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus, and Malchus. Text, Translation and Historiographical Notes. Liverpool: Cairns, 1983.
Vegetius
Tekst: Önnerfors, A. Vegetius, Epitoma rei militaris. Leipzig: Teubner, 1995.
Vertaling: Milner, N.P. Vegetius: Epitome of Military Science, second revised edition. Liverpool: Liverpool University Press, 1996.
Zonaras
Vertaling: Banchich, Thomas en Eugene Lane. The History of Zonaras: From Alexander Severus to the Death of Theodosius the Great. London: Routledge, 2009.
Zosimus
Tekst: Mendelssohn, Ludovicus. Zosimi Comitis et Exadvocati Fisci: Historia Nova. Hildesheim: Georg Olms Verlagsbuchhandlung, 1963.
Vertaling: Ridley, Ronald T. Zosimus New History. Leiden: Brill, 2017.
Literatuur:
Allen, J.R.L. en M.G. Fulford. “Fort Building and Military Supply along Britain's Eastern Channel and North Sea Coasts: The Later Second and Third Centuries.” Britannia 30 (1999): 163-184.
Allen, Martyn en Lisa Lodwick. “Agricultural strategies in Roman Britain.” In New visions of the countryside of Roman Britain Volume 2: The rural economy of Roman Britain, uitgegeven door Martyn Allen, Lisa Lodwick, Tom Brindle, Michael Fulford en Alexander Smith, 142-177. Londen: The Society for the Promotion of Roman Studies, 2017.
Allen, Martyn. “Pastoral farming.” In New visions of the countryside of Roman Britain Volume 2: The rural economy of Roman Britain, uitgegeven door Martyn Allen, Lisa Lodwick, Tom Brindle, Michael Fulford en Alexander Smith, 85-141. Londen: The Society for the Promotion of Roman Studies, 2017.
Anderson, W.B. Loeb Classical Library: Sidonius Volume I – Poems, Letters 1-2. Cambridge: Harvard University Press, 1936.
Bachrach, Bernard S. “The Fortification of Gaul and the Economy of the Third and Fourth Centuries.” Journal of Late Antiquity 3, nr.1 (2010): 38-64.
Bartholomew, Philip. “Fourth-Century Saxons.” Britannia 15 (1984): 169-185.
Birley, Anthony R. The Roman Government of Britain. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Booth, Paul. “Kent Roman Rural Settlement.” In Agriculture and Industry in South-Eastern Roman Britain, uitgegeven door David Bird, 53-83. Oxford: Oxbow Books, 2017.
Bowman, Allan K. “Diocletian and the first tetrarchy, A.D. 284-305.” In Cambridge Ancient History. 12: The Crisis of Empire, A. D. 193-337. 2nd ed., uitgegeven door Allan Keir Bowman, Averil Cameron en Peter Garnsey, 67-109. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
Brennan, Peter. “The Notitia Dignitatum.” Entretiens sur l'Antiquité Classique 42 (1996): 147-178.
Brogan, Olwen. “Trade between the Roman Empire and the Free Germans.” The Journal of Roman Studies 26 (1936): 195-222.
Calleeuw, Martijn. “De val van Romeins Brittannië? Continuïteit en discontinuïteit in de 5e eeuw.” Bachelorproef, Universiteit Gent, 2019.
Campbell, Gill. “Market Forces – A Discussion of Crop Husbandry, Horticulture and Trade in Plant Resources in Southern England.” In Agriculture and Industry in South-Eastern Roman Britain, uitgegeven door David Bird, 134-155. Oxford: Oxbow Books, 2017.
Carreras Monfort, Cesar. “Britannia and the imports of Baetican and Lusitanian amphorae.” Journal of Iberian archaeology 0 (1998): 159-170.
Casey, P.J. The British Usurpers Carausius & Allectus. Londen: B.T. Batsford Limited, 1994.
Charles, Michael. “Transporting the Troops in Late Antiquity: Naves Onerariae, Claudian and the Gildonic War.” The Classical Journal 100, nr.3 (2005): 275-299.
Cleere, Henry. “Roman harbours in Britain south of Hadrian’s Wall.” In CBA Research Report No 24 Roman shipping and trade: Britain and the Rhine provinces, uitgegeven door Joan du Plat Taylor en Henry Cleere, 36-40. Londen: The Council for British Archaeology, 1978.
Cleere, Henry. “The Classis Britannica.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 16-19. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Cotterill, John. “Saxon Raiding and the Role of the Late Roman Coastal Forts of Britain.” Britannia 24 (1993): 227-239.
Cottrell, Leonard Eric. The Roman Forts of the Saxon Shore. Londen: HMSO, 1964.
Courtois Christian. “Les politiques navales de l’empire Romain.” Revue Historique 186, nr.2 (1939): 225-259.
Crees, J. H. E. The Reign of the Emperor Probus. Roma: Bretschneider, 1965.
Crowley, N. en I.M. Betts. “Three 'Classis Britannica' Stamps from London.” Britannia 23 (1992): 218-222.
Crumlin-Pedersen, Ole. “The boats and ships of the Angels and Jutes.” In Maritime Celts, Frisians and Saxons: papers presented to a conference at Oxford in November 1988, uitgegeven door Sean McGrail, 98-116. Londen: Council for British Archaeology, 1990.
Cunliffe, Barry. “Some problems and misconceptions.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 1-6. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Curran, John. “From Jovian to Theodosius.” In Cambridge Ancient History. 13: The Late Empire, AD 337–425. 2nd ed., uitgegeven door Averil Cameron en Peter Garnsey, 78-89. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Dark, K.R. “A Sub-Roman Re-Defence of Hadrian’s Wall?” Britannia 23 (1992): 111-120.
de Bruin, Jasper. “Connectivity in the south-western part of the Netherlands during the Roman period (AD 0-350).” In Analecta Praehistorica Leiden 43/44: The end of our fifth decade, uitgegeven door Corrie Bakels en Hans Kamermans, 145-157. Leiden: Leiden University, 2012.
Den Boeft, Jan, Daniël den Hengst en H. C Teitler. Philological and Historical Commentary On Ammianus Marcellinus XX. Groningen: Forsten, 1987.
Den Boeft, Jan, Jan Willem Drijvers en Daniël Den Hengst. Philological and Historical Commentary On Ammianus Marcellinus XXVII. Leiden: Brill, 2009.
Dhaeze, Wouter. “The military occupation along the coasts of Gallia Belgica and Germania Inferior, from ca. AD 170 to 275.” In Limes XX: Roman Frontier Studies Volumen 13, uitgegeven door Ángel Morillo, Norbert Hanel en Esperanza Martín, 1231-1243. Madrid: consejo superior de investigaciones científicas, 2009.
Drinkwater, J.F. The Gallic Empire: Separatism and Continuity in the North-Western Provinces of the Roman Empire A.D. 260-274. Stuttgart: Franz Steiner Verlag Wiesbaden GMBH, 1987.
Drinkwater, J.F. “The Usurpers Constantine III (407-411) and Jovinus (411-413).” Britannia 29 (1998): 269-298.
Ellmers, Detlev. “Shipping on the Rhine during the Roman period: the pictoral evidence.” In CBA Research Report No 24 Roman shipping and trade: Britain and the Rhine provinces, uitgegeven door Joan du Plat Taylor en Henry Cleere, 1-15. Londen: The Council for British Archaeology, 1978.
Elton, Hugh. “Imperial Campaigns between Diocletian and Honorius, A.D. 284-423: the Rhine Frontier and the Western Provinces.” In War and Warfare in Late Antiquity, uitgegeven door Alexander Sarantis en Neil Christie, 655-682. Leiden: Brill, 2013.
Esmonde Cleary, A.S. The Ending of Roman Britain. Londen: Taylor & Francis Ltd, 1991.
Esmonde Cleary, A. S. The Roman West, AD 200-500: an Archaeological Study. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
Fulford, Michael en Martyn Allen. “Introduction: Population and the Dynamics of Change in Roman South-Eastern England.” In Agriculture and Industry in South-Eastern Roman Britain, uitgegeven door David Bird, 1-14. Oxford: Oxbow Books, 2017.
Fulford, Michael. “The interpretation of Britain’s late Roman trade: the scope of medieval historical and archaeological analogy.” In CBA Research Report No 24 Roman shipping and trade: Britain and the Rhine provinces, uitgegeven door Joan du Plat Taylor en Henry Cleere, 59-69. Londen: The Council for British Archaeology, 1978.
Groot, Maaike, Laura l. Kooistra, Stijn Heeren en W.K. Vos. “Surplus production for the market? The agrarian economy in the non-villa landscapes of Germania Inferior.” Journal of Roman Archaeology 22 (2009): 231-252.
Gurney, David. “Time Team excavations at Brancaster Roman fort.” Norfolk Heritage Explore. Geraadpleegd 30.11.2019. http://www.heritage.norfolk.gov.uk/.
Halsall, Guy. Barbarian Migrations and the Roman West 376-568. New York: Cambridge University Press, 2007.
Halsall, Guy. “Two Worlds become One: A ‘Counter-Intuitive’ View of the Roman Empire and ‘Germanic’ Migration.” German History 32, nr.4 (2014): 515-532.
Halsall, Guy. Worlds of Arthur: Facts and Fictions of the Dark Ages. Oxford: Oxford University Press, 2013.
Hasegawa, Takashi. “Identités et statuts sociaux des commerçants connus dans les sanctuaires de Nehalennia.” In Sprachen-Schriftkulturen- Identitäten der Antike. Beitrage des XV. Internationalen Kongresses für Griechische und Lateinische Epigraphik, Wien 28. August bis 1. September 2017: Einzelvoträge, uitgegeven door Franziska Beutler en Theresia Pantzer, 1-9. Wenen: Tyche, 2019.
Hassall, Mark. “Britain and the Rhine provinces: epigraphic evidence for Roman Trade.” In CBA Research Report No 24 Roman shipping and trade: Britain and the Rhine provinces, uitgegeven door Joan du Plat Taylor en Henry Cleere, 41-48. Londen: The Council for British Archaeology, 1978.
Hassall, M.W.C. “Britain in the Notitia,” In Aspects of the Notitia Dignitatum: Papers Presented to the Conference In Oxford December 13 to 15, 1974, uitgegeven door Roger Goodburn en Philip Bartholomew, 103-117. Oxford: BAR, 1976.
Hassall, M.W.C. “The historical background and military units of the Saxon Shore.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 7-10. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Haywood, John. Dark Age Naval Power: A Re-Assessment of Frankish and Anglo-Saxon Seafaring Activity. Londen: Routledge, 2006.
Heather, Peter. The Fall of the Roman empire. Oxford: Oxford University Press, 2006.
Higham, Nicholas J. en Martin J. Ryan. The Anglo-Saxon World. New Haven: Yale University Press, 2015.
Higham, N.J. The English Conquest: Gildas and Britain in the fifth century. Manchester: Manchester University Press, 1994.
Hind, J.G.F. “The British 'Provinces' of Valentia and Orcades (Tacitean Echoes in Ammianus Marcellinus and Claudian).” Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 24, nr. 1 (1975):.101-111.
Hingley, Richard en Christina Unwin. Londinium a Biography: Roman London From Its Origins to the Fifth Century. London: Bloomsbury Academic, 2018.
Hofmann, Heinz. “Claudianus.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 11.12.2019, https://referenceworks.brillonline.com.
Hunt, David. “Julian.” In Cambridge Ancient History. 13: The Late Empire, AD 337–425. 2nd ed., uitgegeven door Averil Cameron en Peter Garnsey, 44-77. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Hunt, David. “The successors of Constantine.” In Cambridge Ancient History. 13: The Late Empire, AD 337–425. 2nd ed., uitgegeven door Averil Cameron en Peter Garnsey, 1-43. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Johnson, Stephen. “Channel Commands in the Notitia.” In Aspects of the Notitia Dignitatum: Papers Presented to the Conference In Oxford December 13 to 15, 1974, uitgegeven door Roger Goodburn en Philip Bartholomew, 81-102. Oxford: BAR, 1976.
Johnson, Stephen. “Late Roman defences and the Limes.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 63-69. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Johnson, Stephen. The Roman Forts of the Saxon Shore. Londen: Elek Books Ltd., 1976.
Jones, A. H. M. The Later Roman Empire, 284-602: a Social, Economic and Administrative Survey. Oxford: Blackwell, 1964.
Jones, Michael E. The End of Roman Britain. Londen: Cornell University Press, 1998.
Kaszab-Olschewski, Tünde en Gerald Volker Grimm. “Überlegungen zur Brittenburg.” Bonner Jahrbücher 214 (2015): 43-69.
Konrad, Michaela. “Crisis research in a civil context.” In The Oxford Handbook of the Archaeology of Roman Germany, uitgegeven door Simon James en Stefan Krmnicek, 376-406. Oxford: Oxford University Press, 2020.
Kooistra, Laura I., Marieke van Dinter, Monica K. Dütting, Pauline van Rijn en Chiara Cavallo. “Could the local population of the Lower Rhine delta supply the Roman Army? Part 1: The archaeological and historical framework.” Journal of Archaeology in the Low Countries 4, nr. 2 (2013): 5-23.
Kulikowski, Michael. Rome's Gothic Wars: From the Third Century to Alaric. New York: Cambridge University Press, 2007.
Kulikowski, Michael. “The “Notitia Dignitatum” as a Historical Source.” Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 49, nr.3 (2000): 358-377.
Lodwick, Lisa en Tom Brindle. “Arable farming, plant foods and resources.” In New visions of the countryside of Roman Britain Volume 2: The rural economy of Roman Britain, uitgegeven door Martyn Allen, Lisa Lodwick, Tom Brindle, Michael Fulford en Alexander Smith, 11-84. Londen: The Society for the Promotion of Roman Studies, 2017.
Lorren, Claude. “Des Saxons en Basse-Normandie au VIe siècle: A propos de quelques découvertes archéologiques funéraires faites récemment dans la basse vallée de l'Orne.” In Studien zur Sachsenforschung 2, uitgegeven door Hans-Jürgen Hässler, Ulla Lund Hansen, Bente Magnus en Leslie Webster, 231-259. Oldenburg: Isensee, 1980.
Malone, Christoper W. “Violence on Roman Imperial coinage.” Journal of the Numismatic Association of Australia 20 (2009): 58-72.
Mann, J.C. “Duces and comites in the 4th century.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 11-15. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Mann, J.C. “The Notitia Dignitatum - Dating and Survival.” Britannia 22 (1991): 215-219.
Mann, J.C. “What was the Notitia Dignitatum for?” In Aspects of the Notitia Dignitatum: Papers Presented to the Conference In Oxford December 13 to 15, 1974, uitgegeven door Roger Goodburn en Philip Batholomew, 1-9. Oxford: BAR, 1976.
Mattingly, David J. An Imperial Possession: Britain In the Roman Empire, 54 BC-AD 409. London: Penguin, 2007.
Merrills, Andrew H. en Richard Miles. The Vandals. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell, 2010.
Mertens, J. “Oudenburg and the northern sector of the continental Litus Saxonicum.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 51-62. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Miller, M. "Stilicho's Pictish War." Britannia 6 (1975): 141-145.
Milne, Gustav. “Maritime traffic between the Rhine and Roman Britain: a preliminary note.” In Maritime Celts, Frisians and Saxons: papers presented to a conference at Oxford in November 1988, uitgegeven door Sean McGrail, 82-84. Londen: Council for British Archaeology, 1990.
Peacock, D.P.S. “The Rhine and the problem of Gaulish wine in Roman Britain.” In CBA Research Report No 24 Roman shipping and trade: Britain and the Rhine provinces, uitgegeven door Joan du Plat Taylor en Henry Cleere, 49-51. Londen: The Council for British Archaeology, 1978.
Pearson, Andrew. “Barbarian Piracy and the Saxon Shore: A Reappraisal.” Oxford Journal of Archaeology 24 (2005): 73-88.
Pearson, Andrew. “Piracy in Late Roman Britain: A Perspective from the Viking Age.” Britannia 37 (2006): 337-353.
Pearson, Andrew. The Construction of the Saxon Shore Forts. Oxford: Archaeopress, 2003.
Pearson, Andrew. The Roman shore forts: Coastal defences of Southern Britain. Stroud: Tempus, 2002.
Pitassi, Michael. The Roman Navy: Ships, Men & Warfare 350BC – AD475. Barnsley: Seaforth Publishing, 2012.
Portmann, Werner. “Eutropius.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 24.11.2019. https://referenceworks.brillonline.com.
Rigold, S.E. “Litus Romanum-the Shore forts as mission stations.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 70-75. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Rippon, Stephen. “Coastal Trade in Roman Britain: the Investigation of Crandon Bridge, Somerset, a Romano-British Trans-shipment Port beside the Severn Estuary.” Britannia 39 (2008): 85-144.
Rosen, Klaus. “Ammianus Marcellinus.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 24.11.2019. https://referenceworks.brillonline.com.
Rudling, David. “Rural Settlement in Roman Sussex.” In Agriculture and Industry in South-Eastern Roman Britain, uitgegeven door David Bird, 84-133. Oxford: Oxbow Books, 2017.
Saddington, D.B. “Classes. The Evolution of the Roman Imperial Fleets.” In A Companion to the Roman Army, uitgegeven door Paul Erdkamp, 201-217. Oxford: Blackwell Publishing, 2007.
Saddington, D.B. “The Origin and Nature of the German and British Fleets.” Britannia 21 (1990): 223-232.
Sarantis, Alexander en Neil Christie. “Fortifications in the West: A Bibliographic Essay.” In War and Warfare in Late Antiquity, uitgegeven door Alexander Sarantis en Neil Christie, 255-296. Leiden: Brill, 2013.
Sarantis, Alexander. ”Waging War in Late Antiquity.” In War and Warfare in Late Antiquity, uitgegeven door Alexander Sarantis en Neil Christie, 1-98. Leiden: Brill, 2013.
Shaffrey, Ruth. “Intensive Milling Practices in the Romano-British Landscape of Southern England: Using Newly Established Criteria for Distinguishing Millstones from Rotary Querns.” Britannia 46 (2015): 55-92.
S.N. Brancaster Roman Fort, (Branodunum), Norfolk: Archaeological Evaluation and Assessment of Results. Salisbury: Wessex Archaeology, 2014.
Starr, Chester G. “Coastal Defense in the Roman World.” The American Journal of Philology 64, nr.1 (1943): 56-70.
Tomalin, David. “Coastal villas, maritime villas; a perspective from Southern Britain.” Journal of Maritime Archaeology 1 (2006): 29-84.
van Dinter, Marieke, Laura I. Kooistra, Monica K. Dütting, Pauline van Rijn en Chiara Cavallo. “Could the local population of the Lower Rhine delta supply the Roman Army? Part 2: Modelling the carrying capacity using archaeological, palaeo-ecological and geomorphological data.” Journal of Archaeology in the Low Countries 5, nr. 1 (2014): 5-50.
Vanhoutte, Sofie. “The late Roman coastal fort of Oudenburg (Belgium): Spatial and functional transformations within the fort walls.” In Roman Military Architecture on the Frontiers: Armies and their Architecture in Late Antiquity, uitgegeven door Collins, Rob, Matt Symonds en Meike Weber, 62-75. Oxford: Oxbow Books, 2015.
Verboven, Koenraad. “Handelaarsgemeenschappen in de Romeinse wereld: Netwerken, cultusgenootschappen of gilden?” Tijdschrift voor Geschiedenis 2 (2018): 207-235.
Walsh, Michael. “Roman Maritime Activities Around Britain: What is the evidence and how might it be enhanced?” In TRAC 99: Proceedings of the Ninth Annual Theoretical Roman Archaeology Conference, uitgegeven door G. Fincham, G. Harrison, R. Rodgers Holland en L. Revell, 53-63. Oxford: Oxbow Books, 1999.
Whately, Conor. “Organisation and Life in the Late Roman Military: A Bibliographic Essay.” In War and Warfare in Late Antiquity, uitgegeven door Alexander Sarantis en Neil Christie, 209-238. Leiden: Brill, 2013.
Wheeler, Everett L. “Roman Fleets in the Black Sea: Mysteries of the Classis Pontica,” Acta Classica 60 (2011): 119-154.
Whitby, Michael. “The army, c. 420-602.” In Cambridge Ancient History. 14: Late Antiquity: Empire and Successors, AD 425–600, uitgegeven door Averil Cameron, Bryan Ward-Perkins en Michael Whitby, 288-314. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
White, A. Donald. Litus Saxonicum: the British Saxon Shore in scholarship and history. Madison: State Historical Society of Wisconsin for Dept of History University of Wisconsin, 1961.
Wijnendaele, Jeroen. Romeinen en barbaren: De ondergang van het Romeinse Rijk in het Westen. Leuven: Davidsfonds Uitgeverij, 2013.
Wilkes, J.J. “The Saxon Shore-British anonymity in the Roman Empire.” In CBA Research Report No 18 The Saxon Shore, uitgegeven door D.E. Johnston, 76-80. Londen: The Council for British Archaeology, 1977.
Wood, Ian. “The Channel from the 4th to the 7th centuries AD.” In Maritime Celts, Frisians and Saxons: papers presented to a conference at Oxford in November 1988, uitgegeven door Sean McGrail, 93-97. Londen: Council for British Archaeology, 1990.
Zahariade, M. “The Scythian section of the Notitia dignitatum: a structural and chronological analysis.” In Roman frontier studies 2009: Proceedings of the XXI international congress of Roman frontier studies. (Limes Congress) held at Newcastle upon Tyne in August 2009, uitgegeven door N. Hodgson, P. Bidwell en J. Schachtmann, 151-172. Oxford: Archaeopress Roman Archaeology 25, 2017.