Diplomatieke huisvesting in Brussel in de negentiende en vroege twintigste eeuw

Mathilde Brogniet
Persbericht

Het ontstaan en de evolutie van diplomatieke huisvesting in Brussel tijdens de negentiende en vroege twintigste eeuw

"Geographers assume that the location of things is important to the understanding and explanation of phenomena."

Desbetreffend citaat is de openingszin van het artikel Cold War Geopolitics: Embassy Locations van Amerikaanse professor geografie Ingolf Vogeler, waarin de locaties van ambassades wereldwijd tijdens de Koude Oorlog worden onderzocht. In het artikel wordt de reeds gekende term geopolitiek voor het eerst geïntroduceerd in het onderzoek naar diplomatieke architectuur. Geopolitiek omvat de wetenschap over de invloed van aardrijkskundige factoren op politieke vraagstukken. Wanneer vervolgens in bovenstaand citaat het woord things door diplomatieke huisvesting wordt vervangen, wordt een nieuwe stelling gegenereerd die meteen vele nieuwe vragen oproept.

Diplomatie, op de snijlijn van vele disciplines

Deze vragen bevinden zich op het kruispunt van verschillende disciplines waaronder geopolitiek, historische stadsgeografie, diplomatieke geschiedenis en architectuurgeschiedenis. Binnen dit geografisch onderzoek naar diplomatieke vertegenwoordigingen, waarbij het perspectief verschuift naar een stedelijke schaal, zou nog veelzeggender onderzoek kunnen gevoerd worden. Zeker voor wat betreft minder politiek tot de verbeelding sprekende hoofdsteden. Het onderzoek naar de representatie van diplomatieke architectuur voor kleine staten zoals België is in het algemeen vrij recent en staat slechts in haar kinderschoenen. Toch is het boeiend om deze fenomenen van naderbij te bekijken en de architecturale representatie van landen wereldwijd in Brussel te begrijpen. Een permanente locatie die voorzien wordt door de zendende staat is een vrij recent gegeven, losstaand van het feit dat diplomatie en ambassadeurs, die zich in een gastland vestigen, reeds een eeuwenlange traditie is.

Doordat deze praktijk pas doorheen de twintigste eeuw veelvoudig toegepast werd, blijft de diplomatieke huisvesting in de negentiende en vroege twintigste eeuw onderbelicht. Daarnaast gaat ook meer aandacht uit naar grootmachten. Dit valt echter te betreuren aangezien dit de indruk wekt dat kleinere staten niet investeerden in diplomatiek vastgoed. Daarbij kan niet zomaar beschouwd worden dat grootmachten in de 21ste eeuw reeds grootmachten waren in de negentiende en vroege twintigste eeuw. Brussel wordt kort na de Tweede Wereldoorlog uitgeroepen tot Europese hoofdstad en speelt daarbij een belangrijke rol op het wereldtoneel. Toch wordt geen aandacht geschonken aan Brussel als diplomatieke hoofdstad in de negentiende eeuw ondanks het één van de hoofdsteden is die de meeste ambassades telt wereldwijd vandaag de dag.

Hieruit kunnen verschillende noden worden vastgesteld. Allereerst de nood om het lopende onderzoek naar diplomatieke architectuur te verruimen naar de negentiende en vroege twintigste eeuw om zo beter de oorsprong van diplomatieke huisvesting te begrijpen. Daarnaast het perspectief weerleggen naar kleinere en of nieuwe staten die hun weg zoeken binnen de diplomatieke relaties en hierbij oog te hebben voor andere vormen van huisvesting, namelijk het verblijven in hotels, aankoop/huur van panden, het pendelen tussen andere grootsteden en Brussel, ... Eveneens het beschouwen van legaties en consulaten naast ambassades als een te onderzoeken onderdeel. Tot slot de nood beantwoorden om het diplomatiek patrimonium in één en dezelfde stad te analyseren, de geschiedenis van Brussel als diplomatieke hoofdstad wetenschappelijk te onderzoeken en zodoende de claims over ‘de Leopoldswijk als diplomatieke wijk’ in een historisch perspectief te plaatsen en te onderbouwen.

Mapping als tool om de veranderingen doorheen de tijd in kaart te brengen

Vermits deze masterproef hoofdzakelijk handelt over de diplomatieke vestiging in Brussel tussen 1830 en 1939, speelt de mapping een primaire rol als tool om deze te kunnen analyseren en te kunnen illusteren. Per sprongen van ongeveer vijf jaar wordt kaartmateriaal via QGIS geproduceerd waarbij de teruggevonden politieke vestigingen van datzelfde jaartal worden geprojecteerd op de kaart van Brussel. Hierdoor kan de evolutie van de onderzochte periode worden waargenomen en de veranderingen worden geanalyseerd. (op de afbeeldingen jaartallen 1845 - 1890 - 1935)

Diplomatieke huisvesting Brussel 1845;1890;1935 - Cartografie: Mathilde Brogniet

Bij het analyseren van de geproduceerde kaarten samen met de stedenbouwkundige geschiedenis van Brussel kan worden besloten dat de diplomaten de aristocratische beweging volgen voor wat betreft hun huisvesting. De nieuwe wijken waarin diplomaten zich gaan vestigen zijn in het algemeen voorzien voor de hogere burgerij. Dit is een logisch gegeven aangezien een groot gedeelte van de diplomaten toentertijd afkomstig was van de aristocratie. De vestigingen van de diplomatieke posten heeft bijgevolg veel te maken met de verschuivingen van Brusselse wijken waarin de diplomatieke gebouwen gelegen zijn. Wanneer bijvoorbeeld gekeken wordt naar de Koningswijk of de ringlaan, kan worden vastgesteld dat deze wijken op een bepaald moment een nieuwe functie krijgen of verlaten worden door de hogere burgerij. De statige, grote herenhuizen die bijgevolg leeg komen te staan worden ingepalmd door diplomaten, aangezien weinig andere functies kunnen worden toegeëigend aan deze panden.

Ook in de Leopoldswijk kan dit stramien worden doorgetrokken. De aanleg van de Louizawijk en de annexatie van de Leopoldswijk betekent dat het voordeel van de Leopoldswijk vervalt en de aristocratie bijgevolg deze wijk opnieuw langzaamaan zal verlaten. Opnieuw zal deze wijk opgevuld worden met andere functies, waaronder ambassades, legaties en consulaten. In een bepaald opzicht kan zelfs gesproken worden van redding tot sloop aangezien in deze eerste onderzochte periode, voor de Tweede Wereldoorlog, het bouwen van diplomatieke vestigingen nog zeer zeldzaam was en dus eerder geopteerd werd om statige panden in te vullen.

Aanzet tot verder onderzoek

Naast het terugvinden van stedenbouwkundige relevante informatie over de diplomatieke vestigingen voor de mapping, werd ook interessante informatie teruggevonden over specifieke cases in het kader van diplomatieke architectuur te Brussel, dat teruggevonden kan worden in de appendix van deze masterproef in de vorm van infofiches (in het voorbeeld de infofiche van de Verenigde Staten). QGIS biedt de mogelijkheid om de omgekeerde oefening uit te voeren en kaarten te produceren van elk specifiek land dat wordt aangehaald in deze masterproef, met daarop de evolutie doorheen de tijd van zijn of haar adressen. Door te focussen op een specifieke staat kan anderzijds ook het verschil in gebruik van gebouwen duidelijk worden.

Appendix, Verenigde Staten - Cartografie: Mathilde Brogniet

Uiteraard is de situatie van elke staat verschillend. In het onderzoek werd de notie huur-aankoop-bouw overgelaten tot verder onderzoek. In de appendix wordt zoals reeds verteld alvast een eerste aanzet gegeven met de verzamelde info per desbetreffende staat. Verder zou het eveneens uitermate nuttig zijn de daaropvolgende periode te onderzoeken om te bekijken hoe de diplomatieke huisvesting zich verder ontwikkeld tot en met het heden.

 

Bibliografie

KAARTENOVERZICHT

Kaart 1 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1834 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 2 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1838 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 3 - Hotels Brussel uit adressenlijst negentiende eeuw - Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 4 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1845 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 5 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1850 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 6 - Parken in Brussel - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 7 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1855 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 8 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1859 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 9 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1865 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 10 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1871 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 11 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1875 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 12 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1881 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 13 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1886 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 14 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1890 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 15 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1895 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 16 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1902 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 17 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1904 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 18 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1910 - Cartografie: Mathilde Brogniet
Kaart 19 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1913 - Cartografie: Mathilde Brogniet

Kaart 20 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1920 - Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 21 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1924- Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 22 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1930 - Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 23 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1935 - Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 24 - Diplomatieke huisvesting Brussel 2021 - Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 25 - Diplomatieke huisvesting Brussel 1935 - Cartografie: Mathilde Brogniet Kaart 26 - Diplomatieke huisvesting Brussel 2021 - Cartografie: Mathilde Brogniet

AFBEELDINGENLIJST

Afbeelding 1: Bruxelles – Place Royale, Hôtel de Belle-Vue et le parc.

Bron: Collectors Weekly, https://www.collectorsweekly.com/stories/127826-bruxelles--htel-de-bell….

Afbeelding 2: Maquette d’un quartier de Paris vu avant et après sa transformation par le préfet Georges Eugène Haussmann, 1863-1870.

Bron: Cité de l’architectue & du patrimoine, https://www.citedelarchitecture.fr/fr/collection/la-maquette-analytique…- dun-quartier-de-paris-vu-avant-et-apres-sa.

Afbeelding 3: Plan de Bruxelles et des faubourgs 1839. Gérard, H.

Bron: Old Maps Online, https://www.oldmapsonline.org/map/ntm/39591

Afbeelding 4: Plan voor de aanleg van de Leopoldswijk. T.F. Suys in 1838 i.o.v. de Société Civile pour l’Agrandissment et l’Embellissement de la Capitale de la Belgique, aantekeningen door Mathilde Brogniet.

Bron: Abeels, G. Straten en stenen: Brussel: stadsgroei 1780 – 1980. Brussel: Weissenbruch, 1982, p50.

Afbeelding 5: Plan van de uitbreiding van de Leopoldswijk, in 1845 voorgesteld door Félix Dubois en Adolphe le Hardy de Beaulieu. KBR, CP VDM IV 157 P 40.

Bron: De Beule, Michel. Brussel: geplande geschiedenis: stedenbouw in de 19e en 20e eeuw. Brussel: Meert, 2017.

Afbeelding 6: Plan van de uitbreiding van de Leopoldswijk, in 1845 voorgesteld door Félix Dubois en Adolphe le Hardy de Beaulieu. KBR, CP VDM IV 157 P 40.

Bron: De Beule, Michel. Brussel: geplande geschiedenis: stedenbouw in de 19e en 20e eeuw. Brussel: Meert, 2017.

Afbeelding 7: Projet de prommenade publique dans la ville de Bruxelles, G. Leghait, 1857.

Bron: Brauman, Annick en Marie Demanet. Le Parc Léopold 1850 – 1950. Le zoo, la cité scientifique et la ville. Bruxelles: Archives d’architecture modern (AAM), 1985.

Afbeelding 8: Bruxelles 1853. Cox, George.

Bron:Old Maps Oline, https://www.oldmapsonline.org/map/ntm/39591

Afbeelding 9: Plan voor de overwelving van de Zenne en de aanleg van de Centrale Lanen 1866. Architect L. Suys.

Bron: De Beule, Michel. Brussel: geplande geschiedenis: stedenbouw in de 19e en 20e eeuw. Brussel: Meert, 2017.

Afbeelding 10: Ontwerp van de zuilengalerij voor de grote hallen van het Jubelpark, Charles Girault, mei 1908.

Bron: Inventaris van het bouwkundig erfgoed, https://monument.heritage.brussels/nl/buildings/18705.

BIBLIOGRAFIE

Boeken

Abeels, G. Straten en stenen: Brussel: stadsgroei 1780 – 1980. Brussel: Weissenbruch, 1982.

Adam Matthew Digital (Firm). Embassies in Shanghai. Wiltshire: Adam Matthew Digital, 2014.

Belgium Ministry of Foreign Affairs. Belgian Embassy Bangkok. Brussels: Ministry of Foreign Affairs, 2009.

Berridge, G.R., en Alan James. A Dictionary of Diplomacy. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2001.

Bertram, Mark. Room For Diplomacy: Britain’s Diplomatic Buildings Overseas 1800 – 2000. Reading: Spire Books Limited, 2011.

Brauman, Annick en Marie Demanet. Le Parc Léopold 1850 – 1950. Le zoo, la cité scientifique et la ville. Bruxelles: Archives d’architecture modern (AAM), 1985.

Broquet, Virginie. Sur la route des ambassades de France. Parijs: La Martinière, 2020.
Coolsaet, Rik, Vincent Dujardin en Claude Roosens. Buitenlandse zaken in België: geschiedenis van een ministerie, zijn diplomaten en consuls van 1830

tot vandaag. Tielt: Lannoo, 2014.

Coolsaet, Rik. België en zijn buitenlandse politiek 1830-2015. Leuven: Van Halewyck, 2014.

Costa, Frank J., en Ashok K. Dutt. Perspectives on Planning and Urban Development in Belgium. Dordrecht: Kluwer, 1992.

d’Osta, Jean. Dictionnaire historique et anecdotique des rues de Bruxelles. Brussel: Paul Legrain, 1986.

d’Osta, Jean. Les rues disparues de Bruxelles. Brussel: Rossel, 1979.

Danckaert, Lisette. Bruxelles: cinq siècles de cartographie. Tielt: Lannoo, 1989.

De Beule, Michel. Brussel: geplande geschiedenis: stedenbouw in de 19e en 20e eeuw. Brussel: Meert, 2017.

De Clausonne, Martin. Ambassades à Paris. Parijs: Nicolas Chaudin, 2009.

Demey, Thierry. Brussel, hoofdstad van Europa. Brussel: Badeaux, 2007.

Dufour, Olivier en Jean-Yves Le Drian. Décors d’ambassades: Arts Français et diplomatie au XXe siècle. Parijs: Norma, 2019.

Duquenne, Xavier. L’Avenue Louise à Bruxelles. Bruxelles: Hayez, 2007.

Falisse, Philippe. Inspirations: The architectural marvel of Satish Gujral and memories of seven ambassadors. New Delhi: Bosco Society, 2004.

Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken. Belgian embassy, London.

Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken. Belgian embassy, Washington.

Gladys Abankwa-Meier-Klodt. Delhi’s Diplomatic Domains. Chanceries and Residences of Chanakyapuri and Imperial New Delhi. New Delhi: Full Circle Publishing, 2013.

Hort, Jakob. Architektur der Diplomatie – Repräsentation in europïschen Botschaftsbauten, 1800-1920: Konstantinopel – Rom – Wien – St. Petersburg. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2014.

J. E. Hoare. Embassies in the East: The Story of the British and Their Embassies in China, Japan and Korea from 1859 to the present. New York: Routledge, 2013.

Jourdain, Virginie. L’hôtel Bellevue 1776-1905 – Précurseur de l’hôtellerie de luxe à Bruxelles. Brussel: Studia Bruxellae – Archives de la Ville de Bruxelles, 2008.

Loeffler, Jane C. The Architecture of Diplomacy: Building America’s Embassies. New York: Princeton Architectural Press, 2011.

Mayer, Arno J. The persistence of the Old Regime: Europe to the Great War. London: Croom Helm, 1981.

Mierop, Caroline. De Louizalaan. Brussel: Ministerie van het Brussels hoofdstedelijk gewest – dienst monumenten en landschappen, 1997.

Musea van de Stad Brussel. Een blik op de stedenbouwkundige ontwikkeling van Brussel. Brussel, 2015.

Redecke, Sebastian en Ralph Stern. Foreign Affairs: New Embassy Buildings and the German Foreign Office in Berlin. Berlijn: Berlin Basel Boston Birkhäuser, 1997.

Stella, Alain en Francis Hammond. Historic houses of Paris residences of the ambassadors. Parijs: Flammarion, 2019. Stevens, Olivier. België en haar mooiste ambassades wereldwijd. België: La Rennaisance du Livre, 2003.
Stinglhamber, Eric. 18 ambassadrices vous reçoivent à Bruxelles. Brussel: Laconti, 2008.
Stourton, James. British Embassies: Their Diplomatic and Architectural History. Londen: Frances Lincoln Publisher Ltd, 2017. Tietz, Jürgen, en Kerstin Wittmann-Englert. Botschaften in Berlin. Berlijn: Mann, 2004.

Villegas Jiménez, Benjamin, Luis Alberto Moreno, Gabriela Febres-Cordero, Lily Urdinola de Bianchi en Antonio Castaneda Buraglia. Embassy residences in Washington D.C.. Londen: Villegas Editores, 2003.

Artikels

Aron, Paul. “L’avenue Louise et les écrivains.” OpenEdition Journals 47 (2015): 95-108.

De Groof, Roel. “De kwestie van Groot-Brussel in historisch perspectief.” Samenleving en politiek 15 (2008): 14-19.

Jordan, David P. “Haussmann and Haussmannisation: The Legacy for Paris.” French Historical Studies 27, nr. 1 (winter 2004): 87-113.

Kok, Jan en Jan Van Bavel. “De levenskracht van de bevolking: Sociale en demografische kwesties in de Lage Landen tijdens het interbellum.” Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis 8 nr. 3 (2011): 107-108.

Leenders, Gertjan. “Bolwerk van de oude adel? Een kwantitatieve benadering van de adellijke vertegenwoordiging in het Belgische diplomatieke korps (1840-1940).” Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 131 nr. 2 (2016): 52-76.

Loo, Anne. “L’haussmannisation de Bruxelles: la construction des boulevards du centre, 1865-1880.” Revue de l’Art 106 (1994): 39-49.
Mamadouh, Virginie, Anne Meijer, James D. Sidaway en Herman van der Wusten. “Toward an Urban Geography of Diplomacy: lessons from The Hague.”

Professional Geographer 67, nr. 4 (2015): 564-574.

Paccoud, Antoine. “Planning law, power, and practice: Haussmann in Paris 1853-1870.” Planning Perspectives 31 nr. 3 (2005): 341-361.

Sterken, Sven. “Brussel, stad van kantoren: Het Berlaymontgebouw en de transformatie van de Leopoldswijk.” Erfgoed Brussel 15 (2015): 103-117.

Tamse, C.A. “Een kleine mogendheid in de grote politiek. België’s buitenlands beleid 1830-1940.” Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 89 nr. 3 (1974): 412-421.

Vandermotten, Christian. “Dynamiques spatiales de l’industrialisation et devenir de la Belgique.” Le Mouvement social 185 (1998): 75-100.

Vogeler, Ingolf. “Cold War Geopolitics: Embassy Locations.” Journal of Geography 94, nr. 1 (1995): 323-329.

Wagenaar, Michiel. “Townscapes of power.” GeoJournal 51, nr. 1⁄2 (2000): 3-13.

Zwartjes, Luc, Maria Luisa de Lazaro, Karl Donert, Isaac Buzo Sanchez, Rafael de Miguel Gonzalez en Elzbieta Woloszynska-Wisniewska.“ Literature review on spatial thinking.” GI Learner (2017).

Onuitgegeven masterproef of doctoraatsverhandeling

Burniat, Patrick. “Le Quartier Léopold: Lecture d’un ensemble urbain du XIXème siècle. L’urbanité de l’Art nouveau: La leçon de Victor Horta.” Documents d’architecture 3 (1998): 4-24.

Pevernagie, Thomas. “Bruxelles aristocratique: adellijke residentiële praktijk in Brussel 1775 – 1914.” Masteroroef, Universiteit Gent, 2013-2014. Pevernagie, Thomas. “Bruxellisation: een kleine slopingsgeschiedenis van de Leopoldwijk 1920 – 1990.” Masterproef, Universiteit Antwerpen, 2016-

2017.
Swennen, Jo. “Het Luxemburgstation en de Leopoldswijk.” Masterproef, Instituut voor conservatie en restauratie Gent, 1991. Van Beek, Jurjen. “Representatie in de architectuur van ambassades.” Masterproef, TU Delft, 2005.

Brochure

d’Osta, Jean. De Leopoldswijk vroeger en nu. Brussel: Continental bank, 1980.

Websites

BELvue Museum. “Geschiedenis.” Laatst geraadpleegd op 22 april 2021, https://belvue.be/nl/geschiedenis.

Colignon, Alain. “Onafhankelijkheidspolitiek (van de) tot de terugkeer naar een strikte neutraliteit (1936-1939).” Laatst geraadpleegd op 28 april 2021, https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/onafhankelijkhe…. html.

Examenoverzicht. “De Eerste Wereldoorlog (1914-1918).” Laatst geraadpleegd op 28 april 2021, https://www.examenoverzicht.nl/geschiedenis/eerste- wereldoorlog#:~:text=De%20Eerste%20Wereldoorlog%20had%20de,van%20de%20burgerbevolking%20en%20massavernietigingswapens.

FOD Buitenlandse Zaken. “Adressen van de buitenlandse ambassades en (ere)consulaten in België.” Laatst geraadpleegd op 8 april 2021, https:// diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/ambassades_en_consulaten/buitenlandse_ambassades_en_consulaten_in_belgie.

Het Centrum voor Informatica voor het Brusselse Gewest. “UrbIS.” Laatst geraadpleegd op 4 mei 2021, https://datastore.brussels/web/urbis-download. Komoot. “Leopoldspark.” Laatst geraadpleegd op 24 mei, https://www.komoot.nl/smarttour/1174605.

KU Leuven – Trismegistos. “Trismegistos – An interdisciplinary portal of the ancient world.” Laatst geraadpleegd op 29 mei 2021, https://www.trismegistos. org/index.php.

KU Leuven. “Sagalassos Archeological Research Project.” Laatst geraadpleegd op 29 mei 2021, https://www.arts.kuleuven.be/sagalassos. Nederlands woordenboek. “Geopolitiek.” Laatst geraadpleegd op 28 mei 2021, https://www.woorden.org/woord/geopolitiek.

ReflexCity. “Rue Royale Neuve.” Laatst geraadpleegd op 4 mei 2021, http://www.reflexcity.net/bruxelles/communes/ville-de-bruxelles/pentago…- royale.

UiT in Brussel. “Europawijk / Tussen België en de wereld.” Laatst geraadpleegd op 24 mei, https://www.uitinbrussel.be/wandelingen/europawijk-tussen- belgi%C3%AB-en-de-wereld.

Van der Vlugt, Ruben. “Column: Voorspoed en verval: de economische gevolgen van WOI.” Laatst geraadpleegd op 28 april 2021, https://www.jhsg.nl/ column-voorspoed-en-verval/.

Van Hulle, Dirk. “Universiteit Antwerpen - Digital Humanities.” Laatst geraadpleegd op 5 mei 2021, https://www.uantwerpen.be/nl/overuantwerpen/ faculteiten/faculteit-letteren-en-wijsbegeerte/onderzoek-en-valorisatie/onderzoeksassen/digital-humanities/.

Visit.Brussels. “Wijkwandeling: de Europese Wijk.” Laatst geraadpleegd op 24 mei 2021, https://visit.brussels/nl/article/wijken-wandeling-europese- wijk.

Archiefmateriaal

Koninklijke Bibliotheek van Brussel

KBR – Almanach administratif et industriel de Bruxelles pour l’année 1834. Bruxelles, 1834.

KBR – Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses environs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: P. -C. Libraire Prodhomme, 1845.

KBR - Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses environs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: C. W. Froment Librairie, 1848.

KBR - Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses environs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: C. W. Froment Librairie, 1852.

KBR – Plan illustré de la ville de Bruxelles et de ses faubourgs avec un guide de l’étranger à Bruxelles. Bruxelles: Kiessling et comp., Libraires-éditeurs, 1859.

KBR – The stranger’s guide to Brussels accompanied by an illustrated plan and an engraving of the column of congress. Brussels: Kiessling and comp. Booksellers and publishers, 1859.

KBR – 1864.

KBR – KBR – KBR – KBR – KBR – KBR – KBR – KBR – KBR – KBR –

Renseignements pour Bruxelles et les environs de Bruxelles suivis d’un tableau de monnaies. Bruxelles: Kiessling et comp., Libraires-éditeurs,

Guide de l’étranger dans Bruxelles et les environs – accompagné d’un plan de Bruxelles. Bruxelles: Kiessling et comp., Libraires-éditeurs, 1875. Dremel, Edouard. Guide de Bruxelles et ses environs – Souvenir des Hôtels de Belle-Vue & De Flandre. Bruxelles: Imprimerie A. Sacré, 1881. Merzbach & Falk. Bruxelles guide illustré. Bruxelles: Librairie Européenne C. Muquardt, 1883.
Guide de l’étranger dans Bruxelles et ses environs. Bruxelles: Librairie Kiessling et Comp., 1884.

Merzbach & Falk. Bruxelles guide illustré. Bruxelles: Librairie Européenne C. Muquardt, 1886. Bruxelles-Attractions. Guide de Bruxelles. Bruxelles: 1887.
Guide de l’étranger dans Bruxelles et ses environs. Bruxelles: Librairie Kiessling et Comp., 1890. Guide de Bruxelles et de Belgique – Souvenir du Grand Hôtel. Bruxelles: 1892.

Blondiau, Ernest. Guide illustré et annuaire de Bruxelles. Bruxelles: 1896. De la Coux, J. Le Guide Bruxellois et l’immeuble réunis. Bruxelles: 1896.

KBR – Hôtel Métropole. Bruxelles: 1910.

KBR – Scheler, Edmond. A travers Bruxelles et ses Environs – Guide pratique de l’étranger. Bruxelles: l’Administration des Guides Scheler, 1911.

KBR – Scheler, Edmond. A travers Bruxelles et ses Environs – Guide pratique de l’étranger. Bruxelles: l’Administration des Guides Scheler, 1912.

KBR – Scheler, Edmond. A travers Bruxelles et ses Environs – Guide pratique de l’étranger. Bruxelles: l’Administration des Guides Scheler, 1913.

KBR – Bureau officiel de renseignements gratuits pour étrangers. Le Guide de Bruxelles. Bruxelles: 1920.

KBR – Bureau officiel de renseignements gratuits pour étrangers. Le Guide de Bruxelles. Bruxelles: 1921.

KBR – Guide idéal de Bruxelles et ses faubourgs. Bruxelles, Agence Havas, 1934.

Stadsarchief Brussel

Stadsarchief – Indicateur Belge – Guide commercial et industriel. Bruxelles: 1838-39.

Stadsarchief – Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses environs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: P. -C. Libraire Prodhomme, 1847-1848.

Stadsarchief – Nouveau guide des promeneurs dans Bruxelles et ses environs. Bruxelles: Librairie de H. Vallé, 1848.

Stadsarchief – Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses environs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: Librairie C.W. Froment, 1850.

Stadsarchief – Guide officiel dans Bruxelles. Bruxelles: 1855.

Stadsarchief – Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses faubourgs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: Librairie C.W. Froment, 1858.

Stadsarchief – Wauters, Alphonse. Bruxelles et ses faubourgs – Guide de l’étranger dans cette capitale. Bruxelles: Librairie C.W. Froment, 1859.

Stadsarchief – Plan illustré de la ville de Bruxelles et de ses faubourgs avec un guide de l’étranger à Bruxelles. Bruxelles: Kiessling et comp., 1859.

Stadsarchief – Maroy, Eugène. Le touriste à Bruxelles- Description de la ville et de ses environs et notice historique. Bruxelles: Tircher, 1861.

Stadsarchief – The stranger’s guide to Brussels accompanied by a new plan and an engraving of the column of congress. Brussels: Kiessling and co. Booksellers and publishers, 1865.

Stadsarchief – Guide de l’étranger dans Bruxelles et ses environs. Bruxelles: Librairie Kiessling et Comp., 1866. Stadsarchief – Trois jours dans Bruxelles. Bruxelles: Librairie Kiessling et Comp., 1871.

Stadsarchief – The family guide to Brussels. London: Hackney Gaztte, 1871.

Stadsarchief – Delisle, Fernand. Nouveau guide illustré de Bruxelles et ses environs. Bruxelles: J. -P. Moens Librairie, 1872.

Stadsarchief – Puce, Tom. Bruxelles à la main – Guide pratique et industriel. Bruxelles: 1873.

Stadsarchief – Guide dans Bruxelles. Bruxelles: Libraires-éditeurs A. -N. Lebègue et comp., 1878.

Stadsarchief – Guide illustré et annuaire de Bruxelles – Offert par le Grand Hôtel Britannique. Bruxelles: Imprimerie H. Diez, 1888.

Stadsarchief – Nève, Eugène. Collection des Guides Belges – Bruxelles et ses environs. Bruges: Desclée de Brouwer et comp., 1888.

Stadsarchief – Dremel, Edouard. Guide de Bruxelles et de ses environs – Souvenir des Hôtels de Belle-Vue et De Flandre. Bruxelles: Imp. Et Lith. AD. Mertens, 1894.

Stadsarchief – Blondiau, Ernest. Guide illustré et annuaire de Bruxelles – Offert par le Grand Hôtel Central. Bruxelles: 1895.
Stadsarchief – Van Gele, A. Bruxelles et ses faubourgs – nouveau guide illustré avec un grand plan de la Capitale. Bruxelles: J. Lebègue & comp., 1902.

Stadsarchief – la Sociéte Anonyme des deux Hôtels. Guide de Bruxelles et de ses environs – Souvenir des Hôtels de Belle-Vue et De Flandre. Bruxelles: Imp. et Lith. A. Berqueman, 1904.

Stadsarchief – Guide Rose – Indicateur illustré du visiteur à Bruxelles. Bruxelles: Godts,1910.
Stadsarchief – Des Marez, G. Guide illustré de Bruxelles – les monuments civils et religieux. Bruxelles : Imprimerie F. Van Buggenhoudt, 1918. Stadsarchief – De Boeck, A. Guide pratique illustré - Bruxelles et ses faubourgs. Bruxelles: 1920.
Stadsarchief – Bureau officiel de renseignements gratuits pour étrangers. Le Guide de Bruxelles. Bruxelles: 1924.
Stadsarchief – De Boeck, A. The standard guide to Brussels. Bruxelles: 1927.
Stadsarchief – De Boeck, A. Guide de Bruxelles. Bruxelles: 1930.
Stadsarchief – Bruxelles et ses enviorns. Bruxelles: Librairie Hachette, 1931.
Stadsarchief – Guide de Bruxelles et ses faubourgs. Bruxelles: Maison Henri Genucchi, 1935.

Universiteit of Hogeschool
Master in de architectuur
Publicatiejaar
2021
Promotor(en)
Anne-Françoise Morel & Fredie Floré
Kernwoorden
Share this on: