Hiphop en Terrorisme

Merel Van Wambeke
Persbericht

Hiphop en terrorisme: De impact van terreur op de lokale hiphopgemeenschap in New York en Brussel.

“Know your enemy, know yourself. That's the politic. George Bush is way worse than Bin Laden is.” 

George BushMet deze woorden weet het New Yorkse hiphopduo Dead Prez een straffe boodschap neer te zetten. Het citaat komt uit het rapnummer “Know Your Enemy”, dat werd uitgebracht in 2002, slechts enkele maanden na de tragische terreuraanslagen op 11 september 2001. Het duo heeft het gemunt op de toenmalige Amerikaanse president George Bush en ze zijn niet bang om hem aan te duiden als de ware schuldige van de aanslagen in hun thuisstad. 

De rouwstadia

Deze reactie lijkt extreem en misschien zelfs onbegrijpelijk maar toch is het zeer menselijk. Elisabeth Kübler-Ross en David Kessler beschreven in hun boek On Grief and Grieving vijf rouwstadia. Het gaat om reacties die mensen uiten wanneer ze iets of iemand verliezen: ontkenning, woede, onderhandeling, depressie en acceptatie. Ten eerste wordt ontkenning omschreven als een verlammende fase. De rouwende voelt nog geen emoties en kan niet geloven dat het verlies echt is gebeurd. Ten tweede voelt de rouwende woede. Het is een complexe emotie waarachter verschillende andere gevoelens zoals verdriet, eenzaamheid en pijn verscholen zit. De woede kan gericht zijn tot een persoon, zichzelf, een god, de overledene. Dit verklaart meteen de reactie van Dead Prez in bovenstaand citaat. Ten derde kan men proberen onderhandelen. De rouwende wil terugkeren naar de periode voor het verlies en stelt zijn voorbije acties in vraag: “wat als ik dit anders had gedaan”. Ten vierde begint het verdriet echt door te dringen en voelt de rouwende zich depressief. Tot slot zal men het verlies accepteren en de realiteit waarin men nu in terecht is gekomen omarmen. Dit wil echter niet zeggen dat het verdriet weg is.  

De reactie van hiphopartiesten op terrorisme

MetroOp basis van deze rouwstadia kunnen vier soorten reacties van hiphopartiesten op terrorisme worden afgeleid. De hiphopartiest voelt zich vaak sterk verbonden met de thuisstad. Over de hele wereld bezingen rappers de deelgemeenten, wijken, straten, inwoners, buurtwinkels, metrostations, postcodes, en andere kenmerken van hun stad. In het nummer “Brussel Bruisend” van de Brusselse rapgroep Stikstof komt dit aan bod: “Duizend is de postcode. Was rap post, dan was ik postbode. Van de negentien postcodes. En er zou post komen voor iedereen. We zijn met een miljoen en ik schrijf ze zo meteen”. De stad vormt als het ware de identiteit van de hiphopartiest. Wanneer deze stad wordt geraakt door terreur, lijkt het niet meer dan logisch dat hierop een stevige reactie volgt vanuit de hiphopgemeenschap. Zowel na de aanslagen van 11 september 2001 in New York als na de aanslagen van 22 maart 2016 in Brussel zijn vier soorten reacties te onderscheiden specifiek vanuit de hiphopgemeenschap. Deze vier categorieën werden opgemaakt op basis van de tekstinhoud, rijmpatronen, articulatie, ritme van de tekst en de samples (de instrumentale inhoud) van verschillende rapnummers uit New York en Brussel die in een tijdsspanne van vijf jaar na de desbetreffende aanslagen werden gepubliceerd.  

Ten eerste zullen hiphoppers de gebeurtenissen accepteren, dit komt overeen met het laatste rouwstadium van Kübler-Ross en Kessler. De artiesten willen een sterke vuist maken tegen de terreur en de angst dat het met zich meebracht. Ze willen laten zien dat ze krachtiger geworden zijn. Ze omarmen de stad zoals die is na de aanslagen en willen doorgaan met hun leven. Een goed voorbeeld vinden we in het nummer “An Open Letter to NYC” van de Beastie Boys: “Since 9/11, we're still living. And loving, life we've been given”.

Ten tweede zijn er rappers die kritiek leveren op de binnenlandse politiek. In New York keerden velen de rug toe naar president George Bush. Dit werd al duidelijk met het voorbeeld van Dead Prez. In Brussel zien we vooral een afkeer van de partijen N-VA en Vlaams Belang. Zoals al eerder werd aangegeven doen deze rappers dit uit woede, het tweede rouwstadium van Kübler-Ross en Kessler. De hiphoppers merken dat het imago van hun stad is besmeurd door uitspraken van politici in de media. Daarom bieden ze weerwoord. Onder andere Roméo Elvis doet dit in zijn nummer “La Belgique Afrique”. Hij steekt er de draak met N-VA-politicus Theo Francken.  

Ten derde voelden sommige hiphopartiesten de nood om het imago van hun stad op te krikken. In New York doen ze dit door verschillende nummers uit te brengen waarin ze letterlijk dingen uit hun stad opsommen waar ze trots op zijn. Dit zien we onder andere bij Jay-Z en Juelz Santana in het nummer “Welcome to New York City”: “Welcome to the Empire State, home of the World Trade. Birthplace of Michael Jordan. Home of Biggie Smalls, Roc-A-Fella headquarters”. In Brussel hebben rappers een tweeledige reactie. Enerzijds gaan ze net als in New York hun stad ophemelen, met nummer als “Bruxelles arrive” van Roméo Elvis en “BruxellesVie” van Damso. Anderzijds willen ze expliciet niet praten over het terrorisme omdat dit al te vaak wordt gedaan in de media. Ze willen dit stereotiepe beeld doorbreken door mensen een spiegel voor te houden. Stikstof doet dit in het nummer “Gele Blokken”. Ze spelen met de negatieve verwachtingen van de Belg over Brussel. Ze bouwen een spanning op in het nummer die niet wordt ingewilligd. Zo zien we in de videoclip bewakingsbeelden, alsof er criminele activiteiten gebeuren, alleen is dit niet het geval.

Tot slot zijn er hiphopartiesten die zichzelf relateren met terreur. Het is een manier om over zichzelf op te scheppen. Het lijkt er ook op dat dit eerder een commerciële zet is dan een ware sympathie voor terroristisch gedachtegoed. Ze proberen zichzelf te verkopen door het publiek te choqueren. Zo schreef de New Yorkse hiphopgroep The Diplomats in het nummer “Built this City”: “We on these streets like the wars on them streets of Afghanistan. Better yet of Pakistan. To America, Harlem's Al Qaeda”.

De complexe emoties van het rouwproces die de rapartiesten uitdrukken in deze nummers bewijzen nog maar eens hoe gelaagd hiphop is als muziekgenre. In een situatie van rouw kan ik dan ook aanbevelen om eens naar Jay-Z of Zwangere Guy te luisteren in plaats van het grijsgedraaide “Afscheid van een Vriend” van Clouseau.

Bibliografie

Bibliografie

Andrews, Travis. “Obama describes his bond with Jay Z”. The Washington Post. 16 juni 2017. https://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2017/06/16/obama-des…- bond-to-jay-z/.

Baeten, Johan. “STIKSTOF over ‘Overlast’: “Met deze plaat moest iedereen begrijpen hoe laat het is””. Indie Style. 19 maart 2018. http://www.indiestyle.be/interviews/stikstof-over-overlast- met-deze-plaat-moest-iedereen-begrijpen-hoe-laat-het-is.

Bergen, Peter L. “September 11 attacks”. Encyclopedia Britannica. 10 september 2020. https://www.britannica.com/event/September-11-attacks.

Bradley, Adam. “Rhyme”. In Book of Rhymes: The Poetics of Hip Hop. New York: Basic Civitas, 2017. E-book.

Brett, Thomas. “Electronic percussion”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2013. Geraadpleegd op 29 juli 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2240787.

Brinckman, Bart en Marjan Justaert. “Dansen na de aanslagen. Stenen gooien naar de politie. Dát is het echte probleem”. De Standaard. 16 april 2016. https://www.standaard.be/cnt/dmf20160415_02240440.

Burnand, David. “MIDI”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2001. Geraadpleegd op 29 juli 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.42823.

De Coninck Kaatje, en Dennis Van Goethem. Cafépraat. Aflevering 5, “Zwangere Guy: “Die maatregelen? Ik heb er mijn kloten aan geveegd””. Geüpload op 24 juli 2021, Het Nieuwsblad. Podcast, MP3 audio, 32:21, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210724_92947435.

Decré, Hanne, Helen Goedgebeur en Alexander Dumarey. “Van aanslag tot proces”. VRTNWS. S.d. https://interactief.vrtnws.be/longreads/dossierabdeslam.

D’Hoore, Jasper en Barbara Moens. “Molenbeek opkuisen? Dat zal veel geld kosten”. De Tijd. 19 november 2015. https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/algemeen/molenbeek- opkuisen-dat-zal-veel-geld-kosten/9701143.html.

Edwards, Paul. How to Rap: The Art & Science of the Hip-Hop MC. Virgin Digital, 2012. E- book.

Elafros, Athena. “Combs, Sean”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 23 juli 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2224059.

Fisher, Joseph P., en Brian Flota. The Politics of post-9/11 music: sound, trauma, and the music industry in the time of terror. Farnham: Ashgate, 2011.

Forman, Murray. The ‘Hood Comes First: Race, Space, and Place in Rap and Hip-Hop. Middletown: Wesleyan University Press, 2002.

Fullford-Jones, Will. “Sampling”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2001. Geraadpleegd op 15 februari 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.47228.

Fulton, Will. “Grandmaster Flash”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 11 juni 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2224535.

Fulton, Will. “Kool Herc”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 28 mei 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2249982.

Fulton, Will. “Sampling and sequencing, hip hop”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 15 februari 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2225524.

Gilbers, Steven, Nienke Hoeksema, Kees de Bot, en Wander Lowie. “Regional Variation in West and East Coast African-American English Prosody and Rap Flows”. Language and Speech 63, nr. 4 (december 2020): 713-745.

Hankins, Sarah. “So Contagious: Hybridity and Subcultural Exchange in Hip-Hop's Use of Indian Samples”. Black Music Research Journal 31, nr. 2 (2011): 193-208. Geraadpleegd op 12 juni 2021 via https://www.jstor.org/stable/10.5406/blacmusiresej.31.2.0193.

Hirjee, Hussein. en Daniel G. Brown. “Using Automated Rhyme Detection to Characterize Rhyming Style in Rap Music”. Empirical Musicology Review 5, nr. 4 (2010): 121 -145.

Jackson, Margaret. “Jay-Z”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 23 juli 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2224662.

Krims, Adam. “A genre system for rap music”. In Rap music and the poetics of identity, 46-92. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.

Kübler-Ross, Elisabeth en David Kessler. On Grief and Grieving. New York: Scribner, 2005.

Leaven, Kevin L.D. ““O.J. like, ‘I’m Not Black, I’m O.J.’...Okay”: Collective Memory and the Narrative of America in Jay-Z’s “the Story of O.J.””. Howard Journal of Communications 31, nr.5 (2020): 449-463. Geraadpleegd op 14 juni 2021 via https://doi-org.kuleuven.e- bronnen.be/10.1080/10646175.2020.1819483.

Lê van, Emo. “Waarom hiphopcollectief L’Or du Commun de spil van de Brusselse rapscene is”. Knack Focus. 11 mei 2021. https://focus.knack.be/entertainment/muziek/waarom- hiphopcollectief...de-spil-van-de-brusselse-rapscene-is/article-longread-1732321.html.

List, George. “The Boundaries of Speech and Song”. Ethnomusicology 7, nr. 1 (januari 1963), 1-16.

Maerevoet, Ellen. “Wie is Damso, de rapper achter het WK-lied tegen wie de Vrouwenraad ten strijde trekt?”. VRT NWS. 7 maart 2018. https://vrtnws.be/p.oE5avlZdO.

Maloney, S. Timothy. “Robert Goulet”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2013. Geraadpleegd op 2 augustus 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2241289.

Miyakawa, Felicia M. “Hip hop”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2021. Geraadpleegd op 24 mei 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2224578.

Mynsberghe, Erwin. “Schoolreizen naar Brussel geschrapt”. Het Nieuwsblad. 23 maart 2016. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160322_02197251.

Pardoen, Tom. en Pascal Verbeken. “Brussels Calling: Filosoof Philippe Van Parijs & hiphopper Zwangere Guy over het Kaapstad van Europa”. Wilfried, lente 2021, nr. 2, 14-21.

Peeters, Tom. “STIKSTOF claimt de stad”. BRUZZ. 14 maart 2018. https://www.bruzz.be/music/stikstof-claimt-de-stad-2018-03-14.

Putnam, Michael T. “Music as a Weapon: Reactions and Responses to RAF Terrorism in the Music of Ton Steine Scherben and their Successors in Post-9/11 Music”. Popular Music and Society 32, nr. 5 (2009), 595-606.

Redactie. “Dit zijn de slachtoffers, hulpverleners en daders van de aanslagen op 22 maart 2016”. Humo. 19 maart 2021. https://www.humo.be/cs-b87fd685.

Schelstraete, Inge. “Twintigste verjaardag 9/11 gebeurt in mineur”. De Standaard. 15 juli 2021. https://www.standaard.be/cnt/dmf20210714_97650686.

Sewell, Amanda. “How Copyright Affected the Musical Style and Critical Reception of Sample-Based Hip-Hop”. Journal of Popular Music Studies 26, nr. 2-3 (2014), 295-320.

Sgy. “Waar komt 'De Congo is van ons' vandaan?”. De Standaard. 25 augustus 2018. https://www.standaard.be/cnt/dmf20180824_03681603.

Speers, Laura. Hip-Hop Authenticity and the London Scene: Living Out Authenticity in Popular Music. Abingdon: Routledge, 2019.

Sturtewagen, Bart. “22 maart 2016, een scharnierdatum”. De Standaard. 22 maart 2016. https://www.standaard.be/cnt/dmf20160322_02196634.

Toop, David en Margaret Jackson. “Afrika Bambaataa”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 10 juni 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2223679.

Toop, David. “Beastie Boys, the”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2012. Geraadpleegd op 2 augustus 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2223776.

Urella, Matteo. “Hip-Hop Lyrics Embracing Acts of Terrorism, a Brief History”. DJ Booth. Laatst bewerkt op 1 september 2019. https://djbooth.net/features/2016-09-06-hip-hop- terrorism.

Van Dyck, Peter. “Speelvogels en Hiphoppers”. In Watskeburt, Lage Landen?, 415-479. Tielt: Lannoo, 2019.

Willems, Freek en Pieterjan Huyghebaert. “IS eist de aanslagen in Brussel op”. VRTNWS. 22 maart 2016. https://vrtnws.be/p.dl75AeaVL.

Williams, Justin A. The Cambridge Companion to Hip-Hop. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Williams, Justin A. “the Notorious B.I.G.”. In Grove Music Online. Oxford: Oxford University Press, 2013. Geraadpleegd op 23 juli 2021 via https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.A2252066.

Williams, Justin A. “Theoretical Approaches to Quotation in Hip-Hop Recordings”. Contemporary Music Review 33, nr. 2 (maart 2014): 188-209.

Zonderman, Tom. “Fuck het hele wespennest”. De Standaard. 19 maart 2018. https://www.standaard.be/cnt/dmf20180318_03416359.

Zonderman, Tom. “Week van de Belgische muziek: hoe hot is de Brusselse hiphop?”. BRUZZ. 10 februari 2021. https://www.bruzz.be/culture/music-nightlife/week-van-de-belgische- muziek-hoe-hot-de-brusselse-hiphop-2021-02-10.

“Direct sample of bass”. Who Sampled. Geraadpleegd op 2 augustus 2021 via

https://www.whosampled.com/sample/1422/Beastie-Boys-An-Open-Letter-to-N…- Boys-Sonic-Reducer/.

“Direct Sample of Multiple Elements”. Who Sampled. Geraadpleegd op 2 augustus 2021 via

https://www.whosampled.com/sample/95625/Beastie-Boys-An-Open-Letter-to-…- Goulet-New-York%27s-My-Home/.

“Drôle de décision”. Who Sampled. Geraadpleegd op 23 juli 2021 via https://www.whosampled.com/Rom%C3%A9o-Elvis/Dr%C3%B4le-De-D%C3%A9cision/.

“Lefto verlaat na twintig jaar Studio Brussel”. Knack Focus. 24 juni 2020. https://focus.knack.be/entertainment/tv-radio/lefto-verlaat-na-twintig-…- stilstaan-is-geen-optie/article-normal-1613965.html.

“Track Sampled in An Open Letter to NYC”. Who Sampled. Geraadpleegd op 4 augustus 2021 via https://www.whosampled.com/Beastie-Boys/An-Open-Letter-to-NYC/samples/.

Discografie

Beastie Boys. To the 5 Boroughs. MP3 audio. Capitol Records. 2004. Bevat “An Open Letter to NYC”.

Cam’ron. “Welcome to New York City”. Featuring Jay-Z en Juelz Santana. MP3 audio. Track 7 in Come Home with Me. UMG Recordings. 2002.

Cardi B. “WAP”. Featuring Megan Thee Stallion. MP3 audio. Track 1 in WAP (feat. Megan Thee Stallion) – Single. Atlantic Recording Corporation. 2020.

Damso. “Mort”. MP3 audio. Track 1 in Mort – Single. Capitol Music France. 2018.
Dead Boys. “Sonic Reducer”. MP3 audio. Track 1 in Young, Loud and Snotty. Sire Records.

1977.
Dead Prez. “Know Your Enemy”. MP3 audio. Track 10 in Turn Off the Radio: The Mixtape

Vol. 1. Holla Black. 2002.
Elvis, Roméo. “Drôle de décision”. MP3 audio. Track 5 in Famille nombreuse. L’Oeil Ecoute

Laboratoire / Back in the Dayz. 2014.

Elvis, Roméo. “Kuneditdoen”. Featuring Zwangere Guy. MP3 audio. Track 14 in Chocolat. Strauss Entertainment. 2019.

Elvis, Roméo. “La Belgique Afrique”. MP3 audio. Track 15 in Chocolat. Strauss Entertainment. 2019.

Elvis, Roméo. “Perdu”. Featuring Damon Albarn. MP3 audio. Track 19 in Chocolat. Strauss Entertainment. 2019.

Goulet, Robert. “New York’s My Home”. MP3 audio. Track 3 in Manhattan Tower. Columbia Records. 1964.

Hayes, Isaac. “I Stand Accused”. MP3 audio. Track 1 in The Isaac Hayes Movement, Concord Music Group. 2016.

Jackson, Curtis. “21 Questions”. Featuring Nate Dogg. MP3 audio. Track 14 in Get Rich or Die Tryin. Shady Records/Aftermath Records/Interscope Records. 2003.

Jay-Z. “Empire State of Mind”. Featuring Alicia Keys. MP3 audio. Track 5 in The Blueprint 3. S. Carter Enterprises. 2009.

Minaj, Nicki. “Anaconda”. MP3 audio. Track 12 in The Pinkprint. Cash Money Records. 2015. Nas. “N.Y. State of Mind, Pt. II”. MP3 audio. Track 2 in I Am.... Sony Music Entertainment.

1999.

RZA. “The Grunge”. MP3 audio. Track 2 in Birth of a Prince. Wu-Tang Productions, Sanctuary Records Group. 2003.

Sir Mix-a-Lot. “Baby Got Back”. MP3 audio. Track 3 in Mack Daddy. American Recordings. 1992.

Stikstof. “Brussel Bruisend”. MP3 audio. Track 11 in Stikstof. Stikstof. 2014.

Stikstof. “Gele Blokken”. MP3 audio. Track 8 in Overlast. Frontal. 2018.

Stikstof. “1000 Milligram”. Featuring Brihang. MP3 audio. Track 7 in Overlast. Frontal. 2018.

The Diplomats. “I Love You”. Featuring Cam’ron en Juelz Santana. MP3-audio. Disc 2, track 3 in Diplomatic Immunity. Roc-A-Fella. 2003.

Zwangere Guy. “Grijze Zone”. MP3 audio. Track 1 in Brutaal. Top Notch. 2019.

Zwangere Guy. “Kenny”. Featuring Jan Paternoster. MP3 audio. Track 9 in BRUTXXL. Top Notch Belgium. 2020.

Zwangere Guy. “Rotjoch”. Featuring Chuki Beatz. MP3 audio. Track 12 in Brutaal. Top Notch. 2019.

Filmografie

Beastie Boys. “An Open Letter To NYC”. Geüpload op 14 december 2018. YouTube video, 4:18, https://youtu.be/ny6hwUOFvlw.

Coops, Duco, reg. “Noisey Brussel: hiphop in een verdeelde stad”. Noisey. Geüpload op 20 mei 2020. YouTube video, 35:33, https://www.youtube.com/watch?v=rx7PkVR1JGE&t=472s.

Damso. “BruxellesVie”. Geüpload op 27 mei 2016. YouTube video, 3:30, https://www.youtube.com/watch?v=9vSpgfZeuMA.

De Afspraak. “Een terugblik op de aanslagen van 22 maart 2016”. Univideo. Geüpload op 26 maart 2015. YouTube video, 28:13, https://www.youtube.com/watch?v=-_1UEP1UaDs.

De Leijer, Kurt, reg. LeFtO - In Transit. Aflevering 6, “Brussel”. Uitgezonden op 30 april 2017, Canvas.

Elvis, Roméo. “Bruxelles arrive”. Geüpload op 3 juli 2016. Y ouTube video, 3:37, https://www.youtube.com/watch?v=z5g1TsT3CSw.

Hintjens, Arno en Zwangere Guy. “Les Yeux de ma Mère vs. Gorik Pt. 1 (Live @ Radio 1 Arno 70 Sessie)”. Geüpload op 25 juni 2019. YouTube video, 9:17, https://youtu.be/gdYg-cRciII.

Jay-Z. “Jay-Z for Barack: “Obama’s Running So We All Can Fly””. Opgenomen op 1 november 2008. YouTube video, 1:47, https://www.youtube.com/watch?v=U496VPVT9y8.

Jay-Z. “Jay-Z - 9-11 Freestyle (Live on the Blueprint Tour)”. Geüpload op 31 januari 2009. YouTube video, 1:12, https://youtu.be/Js9QlEACB0o.

Stikstof. “Gele Blokken”. geüpload op 14 februari 2018. YouTube video, 3:02, https://youtu.be/wPqBr135UWM.

Studio Brussel. “Interview — Roméo Elvis: “Plots kreeg ik telefoon: wil je samenwerken met Damon Albarn?””. Geüpload op 12 april 2019. YouTube video, 9:27, https://youtu.be/0Hn5Hbe8t24.

The Diplomats. “The Diplomats - I Love You (Uncut)”. Geüpload op 19 april 2015. YouTube video, 4:12, https://youtu.be/oIPhLlxJvEM.

The Guardian. “Brussels Divided: Molenbeek after the terrorist attacks”. Geüpload op 1 april 2016. YouTube video, 6:18, https://www.youtube.com/watch?v=hZZooUP2Iec.

The Sugarhill Gang. “Rapper’s Delight”. Sugarhill Records. Geüpload op 24 augustus 2015. YouTube video, 6:15, https://www.youtube.com/watch?v=mcCK99wHrk0.

Wheeler, Darby, reg. Hip-Hop Evolution. Seizoen 1, aflevering 1, “The Foundation”. Uitgezonden op 4 september 2016, HBO Canada.

Wheeler, Darby, en Rodrigo Bascuñán, reg. Hip-Hop Evolution. Seizoen 3, aflevering 2, “Life after death”. Uitgezonden op 6 september 2019, Netflix.