Vrouwelijk artistiek rollenspel. Een onderzoek naar alter ego's en persona's bij vrouwelijke kunstenaars vanaf de jaren 80 van de twintigste eeuw tot op heden

Ellen Van Driessche
Persbericht

De verschillende gezichten van vrouwelijk artistiek rollenspel

Toen Madame nog niet echt Madame was, had ik in de Vooruit in Gent op een afterparty van Chambre D'Amis van Jan Hoet de rol van de toilet madame overgenomen. Ik heb daar van 8 uur 's avonds tot 6 uur 's morgens gezeten. Een toilet madame wordt bijna niet bekeken. Iedereen was aan het drinken, er werd geld gegooid en ik verkocht ook deodorant en sigaretten, maar er was helemaal geen connectie. Doordat het woord zich verspreidde in de zaal begonnen mensen mij te herkennen rond een uur of vier 's morgens. Toen was ik dus in de kunstwereld een soort van anoniem wat heel raar was. Ria Pacquée

Ria Pacquée, Toilette Madame, 1986. Performance, Gent.

 

In het interview dat ik deed als onderdeel van mijn onderzoek vertelt Belgisch kunstenares Ria Pacquée (°1954) over een van de performances die ze deed met haar, toen nog onbenoemd, karakter 'Madame'. Haar 'ultieme massamens' functioneerde als een van de casestudies in een onderzoek naar waarom hedendaagse vrouwelijke kunstenaars rollenspel, of alter ego's en persona's als artistieke strategie gebruiken in hun oeuvre.

 

 

 

 

 

Ria Pacquée, Toilette Madame, 1986. Performance, Gent. © Ria Pacquée

Kunsthistorische context

Vroege vormen van aanwezige alter ego's of persona's bij kunstenaars zijn het publieke persona van Peter Paul Rubens (1577-1640) als 'genie' en 'kunstenaar-diplomaat' of de 'art star' die Vincent Van Gogh (1853-1890) geworden is als het kunstenaarsgenie met een tragisch leven. Als artistieke strategie komt het gebruik voor vanaf de jaren 20 van de twintigste eeuw. Dada kunstenaar Marcel Duchamp (1887-1968) breekt bijvoorbeeld met zijn maskerade als Rrose Sélavy (lees: éros c'est la vie) met genderconventies. Naargelang de jaren 70 en 80 vorderden, werd maskerade een van de belangrijkste artistieke strategieën om aan zelf-productie te doen. Amerikaans kunstenares Cindy Sherman (°1954) kruipt in haar werk bijvoorbeeld telkens opnieuw in de huid van een ander figuur en stelt daarbij de constructie van sekse en gender, maar ook realiteit en fictie en bepaalde dominante structuren in vraag. 

Hypothesen

In een hedendaagse vrouwelijke artistieke praktijk kan een alter ego of persona op verschillende manieren ingezet worden. Het biedt ten eerste de mogelijkheid om de relatie tussen kijker en bekekene ofwel voyeuristische structuren ter discussie te stellen. Ten tweede kan de kunstenares er meer zeggenschap of stem mee opeisen in de publieke ruimte. Extreme voorbeelden hiervan zijn de zogenaamde 'art stars' zoals Yayoi Kusama (°1929). Ten derde kan artistiek rollenspel dominante narratieven doorbreken door te spelen met biografieën, meervoudige vertellingen en serieel gebruik van karakters. Een voorbeeld hiervan is het werk van Amerikaans kunstenares Lynn Hershman (°1941). Daarin heeft het personage Roberta Breitmore haar eigen appartement, kleren, creditkaart en gaat ze naar de psychiater of Weight Watchers. Door de vermenging van haar eigen leven met dat van haar alter ego en dus van realiteit en fictie bevraagt ze een vaste identiteit. Ten vierde zorgt afstand tussen alter ego en kunstenares voor ruimte waarin betekenisvorming kan plaatsvinden. Daarentegen kan er ook juist heel weinig afstand zijn wat de mogelijkheid biedt om bijvoorbeeld realiteit en fictie te vermengen. Ten slotte kan de kunstenares met een alter ego een identiteit naar keuze opbouwen of veranderen wat haar een zekere mobiliteit oplevert. Waar personen anders onderhevig zijn aan de negatieve kanten van niet voldoen aan bepaalde conventies heeft een alter ego door haar artificieel bestaan in de kunstwereld de vrijheid hier, toch voor een groot deel, los van te staan. Door een bewuste omgang met de constructie van identiteiten kunnen ze bevraagd worden. Hiervoor kan de kunstenares onder andere gebruikmaken van referenties naar bepaalde werelden of hergebruiken uit het verleden. Hoe gaat dit in de praktijk in zijn werk?

Ria Pacquée, Madame going on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes.

Ria Pacquée, Madame going on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes.

Ria Pacquée, Madame going on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes.

 

 

 

 

 

 

Ria Pacquée, Madame going on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes.

Ria Pacquée, Madame going on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes.

Ria Pacquée, Madame going on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes.

 

 

 

 

 

 

Ria Pacquée, Madame on Pilgrimage to Lourdes, 1989. Performance, Lourdes. © Ria Pacquée

Dynamiek tussen kunstenares en alter ego

Belgisch kunstenares Ria Pacquée trok tijdens de jaren 80 en 90 met haar karakter Madame naar verschillende typisch toeristische plaatsen als Mini-Europa of Lourdes. Daar nam ze in vermomming bepaalde stereotiepe houdingen aan terwijl iemand haar fotografeerde. Het uiteindelijke resultaat bestond telkens uit een fotoreeks geprint op doek. Madame als geïsoleerde en eenzame massafiguur ontstond uit noodzaak voor een performance, maar groeide uit tot een karakter dat Pacquée telkens volgens een vast patroon opbouwde. In die opbouw eigent ze zich met Madame bepaalde conventies toe. Dit is te zien in de kleding die verwijst naar wat een 'goede vrouw' dient aan te doen of de plekken die ze uitkiest als bezienswaardigheden die je 'moet' bezocht hebben. Het vaste stramien dat aanwezig is in de omgevingen, acties, poses, outfits en repetitieve fotoreeksen zorgt voor een opvallende en vreemde herhaling. De toeschouwer komt hierdoor oog in oog te staan met de artificialiteit van identiteitsconstructie. Door Madame's futiele activiteiten en fragmentaire bestaan telkens te herhalen, treedt Pacquée daarnaast ook kritisch op tegenover vertellingen van 'belangrijke levens' waarbij een vast narratief de overhand heeft. 

Zowel afstand als nabijheid spelen een rol in de relatie tussen Pacquée en Madame. Ze geeft aan zich niet te willen vereenzelvigen met Madame, maar heeft toch een zekere identificatie nodig om te kunnen poseren voor de camera. Zo zegt ze 'zelf praatte ik zo weinig mogelijk als Madame omdat ik dan te veel Ria werd. (…) Je voelt wel de kleren en de pruik van het personage aan je lichaam, maar je ziet jezelf niet lopen.' Na de postproductie wordt de afstand tot Madame enkel groter. Desondanks Pacquée voor de toeschouwer herkenbaar is in de foto's 'als Pacquée' zegt ze zelf zich niet meer in de figuur te herkennen wanneer het werk af is. De kijker die niet weet wie nu in de figuur te herkennen, stelt hierdoor beide identiteiten, levens en de activiteiten in vraag. 

Alter ego's en persona's vervagen dus de grenzen van de klassieke opdeling tussen schone kunsten, mediakunst en performance art, maar ook tussen het zelf en persona, subject en object, kunstenaar en kunst. De studie ervan kan bijdragen aan het blootleggen van de relaties tussen kunst, cultuur en het alledaagse leven. Stel dat u een alter ego zou verzinnen. Hoe zou het eruitzien? En vooral, waarvoor zou u het gebruiken?

Bibliografie

Interview

Ria Pacquée geïnterviewd door Ellen Van Driessche, 7 juni 2021, Antwerpen, transcriptie als bijlage.

 

Werken

Bishop, Claire. "The Social Turn: Collaboration and Its Discontents." in Artificial Hells. Participatory art and the politics of spectatorship, 11-40. Londen: Verso, 2012.

 

Bishop, Claire. "Delegated performance: Outsourcing Authenticity." in Artificial Hells. Participatory art and the politics of spectatorship, 219-240. Londen: Verso, 2012.

 

Bryan-Wilson, Julia. "Inside Job: Julia Bryan-Wilson on the art of Carey Young." Artforum 49, 2 (2010): 240–47.

 

Butler, Judith. "Performative Acts and Gender Constitution: An Essay in Phenomenology and Feminist Theory." Theatre Journal 40, 4 (1988): 519–31.

 

Butler, Judith. 'Introduction." in Bodies that Matter: on The Discursive Limits of 'sex'. (New York en Londen: Routledge, 1993) in Warr, Tracey en Amelia Jones, The Artist's Body, 263-264. Londen: Phaidon, 2000.

 

Buskirk, Martha. The contingent object of contemporary art. Cambridge (Mass.): MIT press, 2003.

 

Buskirk, Martha. "Contract with the audience." in Carey Young: Subject to Contract, 115-123. Zurich: JRP | Ringier & Migros Museum of Contemporary Art, 2013.

 

Cools, Hans. "In de voetsporen van de meesters. Rembrandt, Rubens en hun museumhuizen in Amsterdam en Antwerpen," in Vroegmoderne geschiedenis in actuele debatten. uitg. door Jasper van der Steen en Hans Cools, 95-120. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2020.

 

Curran, Michael, Michael Taussig, Jean Fisher, e.d. Ria Pacquée: Slamm, Ramble, Perform: A Monograph. uitg. door Jan Matthé. London: Occasional Papers, 2018.

 

Decan, Liesbeth. Conceptual, Surrealist, Pictorial: Photo-based Art in Belgium (1960s - Early 1990s). Lieven Gevaert Series 22. Leuven: Leuven University Press, 2016.

 

Dhaene, Sylvie. "Maskerade en Identiteit in het werk van Cindy Sherman. Een casusbespreking vanuit een Freudiaans-Lacaniaanse visie." in Leonardo's Glimlach: Over Het Androgyne in De Hedendaagse Kunst. uitg. door Claire Van Damme, Fransisca Vandepitte en Patrick Van Rossem, 117-131. Gent: Academia Press, 1999.

 

Fillin-Yeh, Susan. "Dandies, Marginality, and modernism: Georgia O'Keeffe, Marcel Duchamp, and other cross-dressers." in Women in Dada. Essays on sex, gender and identity, uitg. door Naomi Sawelson-Gorse, 174-203. Massachusetts, The MIT press: 1998.

 

Fisher, Jean. "Ria Pacquée: Don’t Look Now." in Ria Pacquée: Slamm, Ramble, Perform: A Monograph. uitg. door Jan Matthé, 103-105. London: Occasional Papers, 2018.

 

Gygax, Raphael. "Extra (speech) power." in Carey Young: Subject to Contract, 135-141. Zurich: JRP | Ringier & Migros Museum of Contemporary Art, 2013.

 

Hallman, Bonnie C en S. Mary P Benbow. "Family Leisure, Family Photography and Zoos: Exploring the Emotional Geographies of Families." Social & Cultural Geography 8, 6 (2007): 871-88.

 

Harris, Geraldine. Staging femininities: performance and performativity. Manchester en New York: Manchester University Press, 1999.

 

Hoy, Anne H. Fabrications: Staged, Altered and Appropriated Photographs. New York: Abbeville, 1987.

 

Hudek, Anthony. "Ria Pacquée – Almost there." In Ria Pacquée: Slamm, Ramble, Perform: A Monograph. uitg. door Jan Matthé, 73-84. London: Occasional Papers, 2018.

Johnson, Deborah. "R(r)ose Sélavy as Man Ray: Reconsidering the Alter Ego of Marcel Duchamp." Art Journal 72, 1 (2013): 80-94.

 

Jones, Amelia. "Women in Dada: Elsa, Rrose, and Charlie." in Women in Dada. Essays on sex, gender and identity, uitg. door Naomi Sawelson-Gorse, 142-174. Massachusetts: The MIT Press, 1998.

 

Jones, Amelia. "Performing the Other as Self. Cindy Sherman and Laura Auguilar Pose the Subject." in Interfaces. Woman, Autobiography, Image, Performance, 69-102. Michigan: The University of Michigan Press, 2003.

 

Lind, Maria. "All Inside." Drucksache Kunstverein München 2 (2002): z.p.

 

Lütticken, Sven. "Personafication. Performing the Persona in Art and Activism" New Left Review 96 (2015): 101-26.

 

Mallinckrodt, H. H. "Persona." In Latijns-Nederlands Woordenboek. 13e uitg., 216. Utrecht: Spectrum, 1975.

 

Mitchell, W.J.T. Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation. Chicago: University of Chicago Press, 1994.

 

Mouffe, Chantal. "Art and Democracy. Art as an Agnostic Intervention in Public Space." Open: Art as a Public Issue. How Art and its institutions reinvent the public dimension 14 (2008): 8-15.

 

Ratcliff, Carter. “Longo’s Logos.” Artforum 28, 5 (1990): 105–110.

 

Roche, Clémentine en Louise Anciaux. "Cindy Sherman Untitled #85 (Centerfolds)." in Staged Bodies: De Enscenering Van Het Lichaam in De Postmoderne Fotografie. uitg. door Alexander Streitberger. tent. cat., Louvain-la-Neuve. Musée L, Musée Universitaire De Louvain, 58. Gent: Snoeck Publishers, 2020.

 

Santacatterina, Stella. Ria Pacquée. uitg. door. Lieve Vanhoyland. tent. cat., Hasselt, Provinciaal Museum. Gent: Snoeck Ducaju & Zoon, 1995.

 

Schechner, Richard. Performance studies: an introduction. 3de verb. uitg. London: Routledge, 2013.

 

Smith, Sidonie en Julia Watson. Interfaces: Women, Autobiography, Image, Performance. Michigan: The University of Michigan Press, 2003.

 

SooJin, Lee. "The Art and Politics of Artists' Personas: The Case of Yayoi Kusama." Persona Studies 1, 1 (2015): 25-39.

 

Steiner, Barbara. Autobiography. London: Thames & Hudson, 2004.

 

Streitberger, Alexander. Staged Bodies: De Enscenering Van Het Lichaam in De Postmoderne Fotografie. tent. cat., Louvain-la-Neuve. Musée L, Musée Universitaire De Louvain. Gent: Snoeck Publishers, 2020.

 

Swinnen, Malou, Pool Andries en Maurice Jacobs. Personae. Leuven: Uitgeverij P, 1995.

 

Van Damme, Claire. Leonardo's Glimlach: Over Het Androgyne in De Hedendaagse Kunst. uitg. door Claire Van Damme, Fransisca Vandepitte en Patrick Van Rossem. Gent: Academia Press, 1999.

 

Van Damme, Claire, Björn Scherlippens, Marijke Van Eeckhaut, e.a. Look/alike: Kunstenaarsprofielen En Artistiek Rollenspel in Hedendaagse Kunst. Gent: Academia Press, 2009.

 

Van der Stighelen, Katlijne. "Een regisseur van de poseur in confrontatie met het traditionele portret," in Malou Swinnen: De Pose, tent. cat., Hasselt, Provinciaal Centrum Voor Beeldende Kunsten, Begijnhof, 5-14. Leuven: Uitgeverij P, 2002.

Van Gelder, Hilde. "Pose, positie en identiteit. Sporen van vrouwelijkheid in de naaktfoto's van Malou Swinnen." In Malou Swinnen: De Pose, tent. cat., Hasselt, Provinciaal Centrum Voor Beeldende Kunsten, Begijnhof, 49-61. Leuven: Uitgeverij P, 2002.

 

Van Reeth, Inge. "Cindy Sherman. De maskerade van de identiteit." in look/ alike: Kunstenaarsprofielen en artistiek rollenspel in hedendaagse kunst, uitg. door Claire Van Damme, 119-126. Gent: Academia press, 2009.

 

Van Winden, Jesse. Destabalising Critique. Personae in between self and enactment. master paper VU Universiteit van Amsterdam, 2014.

 

Wingrove, Elizabeth. "Interpellating Sex." Signs: Journal of Women in Culture and Society 24, 4 (1999): 869-93.

 

Young, Carey. Carey Young, Incorporated. Londen: Film and Video Umbrella, 2002.

 

Young, Carey. "Notes from the Inside." in Beck's Futures, tent. cat., Londen, Institute of Contemporary Arts, z.p. Londen: ICA publications, 2003.

 

Young, Carey. "I am for an Art…(after Claes Oldenburg)," geproduceerd voor The New Administration of Aesthetics conference, 2006. http://www.careyyoung.com/i-am-for-an-art.

 

Young, Carey. Carey Young: Subject to Contract. uitg. door Raphael Gygax en Heike Munder, tent. cat., Zürich, Ringier & Migros Museum of Contemporary Art. Genève: JRP, 2013.

 

Young, Carey. "Unfinished Business. Notes toward an Artist Statement." Social Text 115 31, 2 (Durham: Duke University Press, 2013): 144-152.

 

Zolghadr, Tirdad. "Punchlines." in Carey Young: Subject to Contract, 125-133. Zurich: JRP | Ringier & Migros Museum of Contemporary Art, 2013.

 

 

 

 

Internetadressen

Anoniem. "About." De Blinkerd (2021): laatste toegang 22 juli 2021, https://deblinkerd.be/about/.

 

Anoniem. "Dover and Calais to Dunkerque and Ramsgate." De Blinkerd (2021): laatste toegang 22 juli 2021, https://deblinkerd.be/2021/05/18/dover-and-calais-to-dunkerque-and-rams….

 

Anoniem. "alter ego." Van Dale Online (2021): laatste toegang 6 maart 2021, url niet beschikbaar.

 

Anoniem. "persona." English Oxford Dictionary (2021): laatste toegang 6 maart 2021, https://www-oed-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/view/Entry/141478?redi….

 

Anoniem. "alter ego." Oxford English Dictionary (2021): laatste toegang 6 maart 2021, https://www-oed-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/view/Entry/5784?redire….

 

Anoniem. "persona." Van Dale Online (2021): laatste toegang 6 maart 2021, geen url beschikbaar.

 

Anoniem. "ICC – Internationaal Cultureel Centrum." M HKA (2021): laatste toegang 2 maart 2021, http://ensembles.mhka.be/ensembles/at-the-time-of-the-international-cul….

 

Anoniem. "Epic theatre." Britannica Academic (2020): Laatste toegang 26 maart 2020, https://academic-ebcom.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/a….

 

Anoniem. "This is not a collecton." Parcum (2021): laatste toegang 26 april 2021, https://www.parcum.be/nl/museum/this-is-not-a-collection.

 

Anoniem. "Madame." Encyclo (2021): laatste toegang 04 Juli 2021, https://www.encyclo.nl/begrip/madame.

 

Anoniem. "Madam." Encyclo (2021): laatste toegang 4 juni 2021, https://www.encyclo.nl/begrip/madam.; Anoniem, "Madam," Ensie (2020), laatste toegang 4 juni 2021, https://www.ensie.nl/betekenis/burgervrouw?q=Burgervrouw.

 

Anoniem. "Antwerps dialect." Mijnwoordenboek (2021): laatste toegang 4 juli 2021, https://www.mijnwoordenboek.nl/dialect/Antwerps.

 

Anoniem. "het." Encyclo (2021): laatste toegang 4 juli 2021, https://www.encyclo.nl/begrip/het.

 

Anoniem. "It." OED (2021): laatste toegang 4 juli 2021, https://www-oed-com.kuleuven.e-bronnen.be/view/Entry/100246?rskey=UDirs….

 

Anoniem. "clitisch." Encyclo (2021): laatste toegang 4 juli, https://www.encyclo.nl/begrip/clitisch.

 

Grønstad, Asbjørn en Øyvind Vågnes. "What do Pictures want? Interview with W.J.T. Mitchell." Center for Visual Studies van Image & Narrative (2006): laatste toegang 6 januari 2021, https://www.visual-studies.com/interviews/mitchell.html.

 

Henneman, Inge. “Belgische fotografen 1840-2005.” Ria Pacquée (2005): laatste toegang 15 maart 2021, http://riapacquee.com/texts/by-inge-henneman/.

 

Withers, Josephine. "Women and performance art." Grove Art Online (2006): laatste toegang 8 augustus 2021, https://doi.org/10.1093/gao/9781884446054.article.T2022192.

 

Young, Carey. "about." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/about.

 

Young, Carey. "My Megastore." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/my-megastore.

 

Young, Carey. "Conflict Management." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/conflict-management.

 

Young, Carey. "Palais de Justice." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/palais-de-justice.

 

Young, Carey. "The Vision Machine." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/visionmachine.

 

Young, Carey. "The Representative." Carey Young (2021): laatste toegang 15 juli 2021, http://www.careyyoung.com/works#/the-representative.

 

Young, Carey. "Law works." Carey Young (2021): laatste toegang 23 juli 2021, http://www.careyyoung.com/law-works.

 

Young, Carey. "Lines Made by Walking." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/lines-made-by-walking.

 

Young, Carey. "Speechcraft." Carey Young (2021): laatste toegang 16 juli 2021, http://www.careyyoung.com/works#/speechcraft.

 

Young, Carey. "Terms and Conditions." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/terms-and-conditions.

 

Young, Carey. "It's for You." Carey Young (2021): laatste toegang 16 juli 2021, http://www.careyyoung.com/works#/its-for-you.

 

Young, Carey. "Nothing Ventured." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/nothing-ventured.

 

Young, Carey. "Positive Buzz." Carey Young (2021): laatste toegang 2 augustus 2021, http://www.careyyoung.com/works#/positive-buzz.