Gekleurd kunstonderwijs: een kwalitatief onderzoek naar de interculturele opvattingen en lespraktijken van kunstleerkrachten in het secundair onderwijs

Ester Vanherck
Persbericht

Geen koud kunstje: wat we van de leerkracht beeld of muziek kunnen leren over gelijkwaardig onderwijs

Wat leerkrachten weten, geloven en doen heeft een domino-effect op het leren van leerlingen. Verwachten ze van iedere leerling dezelfde inzet? Ligt de lat voor elke leerling even hoog? Mogen leerlingen op verschillende manieren hun kennen en kunnen aantonen?

Het antwoord op deze vragen is in veel gevallen: neen. Zowel in het lager als secundair onderwijs blijkt er een prestatiekloof tussen leerlingen van kleur en hun witte klasgenoten: leerlingen van kleur starten opvallend meer in de B-stroom, blijven zitten en verlaten vaker zonder diploma het onderwijs dan witte leerlingen. Kortom: Vlaamse scholen falen er collectief in de capaciteiten van leerlingen van kleur te benutten vanwege hun kleur, taal of etnische herkomst. 

Eigen illustratie: een diverse klasgroep

De kunst van intercultureel onderwijs (en omgekeerd)

Nochtans bekijken we onderwijs hoopvol als één van de krachtigste hefbomen voor een inclusieve en diverse samenleving. Een term die gebruikt wordt wanneer het gaat om het wegwerken van de prestatiekloof, is intercultureel onderwijs. Intercultureel onderwijs omvat onder andere het aanpassen van witte leerplannen aan de multiculturele realiteit en het stimuleren van interculturele tolerantie en vaardigheden. Door in gesprek te treden met kunstleerkrachten in Vlaanderen brengt dit onderzoek zinvolle interculturele lespraktijken in kaart.

Om het leren van diverse leerlingengroepen te stimuleren, wordt kunstonderwijs vaak geopperd als behulpzaam middel. Beeld, muziek en drama kunnen verschillende deuren tot diepgaand leren openen. Kunst kan vertalen en verbinden tussen culturen, leerlingen en vakken; leerlingen ontmoeten elkaar in creatieve expressie. Bovendien wordt in de sleutelcompetentie ‘Cultureel bewustzijn en culturele expressie’ het belang van een open en mondiale blik aangeduid. Met andere woorden: kunst is geen onbekende in intercultureel onderwijs. Alleen worden kunstvakken vaak opgevat als bijkomstig en zagen kunstleerkrachten hun lesopdrachten de afgelopen jaren sterk verminderen. Eerder dan op beeld, muziek, dans en theater focussen schoolsystemen wereldwijd liever op academische vaardigheden en kennisdomeinen zoals lezen, schrijven, wiskunde en wetenschappen. 

Eigen illustratie: een diverse klasgroep

Artistieke vrijheid

De bevraagde kunstleerkrachten geven aan dat in hun vak niet zozeer leerstof centraal staat, maar de leerling. Leerlingen ontwikkelen in kunstvakken als beeld, muziek en MEAV (een clustervak in het Katholiek Onderwijs: Maatschappelijke, Economische en Artistieke Vorming) hun creatief en probleemoplossend denkvermogen. Daarenboven zetten kunstleerkrachten in op leeractiviteiten die durf, empathie, emancipatie, genot, zelfbewustzijn, authenticiteit en een open blik stimuleren. Het beeld- of muzieklokaal kan voor leerlingen ook de plaats zijn waar ze plezier mogen beleven, hun hart luchten en tot rust komen. 

Wat maakt dat net kunstvakken zich zo goed lenen voor interculturele lespraktijken? Kunstleerkrachten stellen vast dat voor hun vakken veel vrijheid geldt. Er is een enorm aanbod aan technieken en kunstvormen om leerlingen te prikkelen. Bovendien hangen kunstleerkrachten minder vast aan leerlijnen dan andere vakken en kunnen zij hun lesopdrachten aanpassen naargelang de klas waar ze voor staan. Zo kunnen ze de nadruk leggen op een open creatieproces, waarbij leerlingen het eindproduct uitwerken volgens hun interesse en inspiratie. Verder kunnen leerlingen in kunstvakken thema’s aanbrengen en expert zijn over hun cultuur. 

‘Ik heb met mijn leerlingen gewerkt rond hun vingerafdruk, daar moesten ze dingen aan toevoegen die hen typeerden. Sommigen hebben hun vingerafdruk getekend in woorden, in het Turks, in liedjes of verhalen die ze van thuis mee hadden, kleuren, vlaggen,… Het was heel leuk om terwijl ze aan het werk waren gesprekken te hebben omdat er veel verhalen naar boven kwamen die wij niet kennen, maar die hen wel vormen.’ (Leerkracht Kunst en Creatie)

Kunst gaat altijd érgens over. Een beeld, performance, theater- of muziekstuk kent steeds een maatschappelijke, historische, culturele en geografische context. Vanuit die context kunnen kunstleerkrachten thema’s beschouwen en aanknopen met de leefwereld van leerlingen, hun competenties en kennis, de actualiteit,... Denk bijvoorbeeld aan de oorsprong van hiphop, jazz en blues in de slavernij en hoe een hedendaags lied van pakweg Kendrick Lamar zich hiertoe verhoudt. Of vertrek eens vanuit het gedicht ‘The Hill We Climb’ voor de inauguratieceremonie van president Biden, door de 22-jarige Amanda Gorman; hoe verenigen leerlingen hun eigen culturele achtergrond en die van hun leefomgeving? 

Eigen illustratie: een diverse klasgroep

Maak er eens een tekeningetje bij

Naast het aanbieden van een brede waaier aan niet-westerse kunstuitingen, is het belangrijk in te gaan op andere dimensies van intercultureel onderwijs. Welke bril dragen we wanneer we naar kunst kijken? Op welke manier zijn we bereid impliciete culturele aannames en vooroordelen te onderzoeken? Vanuit welk perspectief bespreken en verbinden we de verschillende culturen in onze samenleving, en welke pijnpunten worden daarbij verdoezeld of vermeden? Welke pedagogische strategieën gebruiken leerkrachten om de vaardigheden van leerlingen van kleur te bevorderen? 

Diverse leerlingengroepen worden vaak geassocieerd met talige diversiteit en beheersing van het Nederlands. Veel scholen benaderen taal vanuit een strikt beleid; leerlingen mogen er zelden hun moedertaal spreken. Ook in kunstvakken kan taalbeheersing een drempel vormen: kunstbeschouwing vereist een zekere taalrijkdom. Anderzijds kan kunst gelden als universele taal. Beeld, muziek, drama en dans ‘leer’ je al van zodra je kijkt, luistert en voelt. Bovendien kunnen leerlingen leerstof verwerken door creatieve vaardigheden in te zetten, en niet enkel te berusten op spreek- of schrijfvaardigheid. 

‘Dat is kunst hè. Dat is net datgene dat we niet in woorden kunnen omzetten. Dat is niet Nederlands, dat is de taal van het beeld, of van muziek, of van het lichaam.’ (Leerkracht MEAV en kunstbeschouwing)

Kunstvakken zijn veel meer dan een knutsel- en speeluurtje (al valt ook daarvoor iets te zeggen). Om tot zinvolle interculturele lespraktijken en benaderingen te komen, is tijd een belangrijk succescriteria. Vakoverschrijdende samenwerkingen met een artistiek luik kunnen een haalbare piste zijn wanneer lessenroosters krap zijn. Tegelijkertijd is intercultureel onderwijs een thema dat leren en lesgeven op alle niveaus moet inspireren en informeren. Scholen moeten hun visie met betrekking tot gelijkwaardige onderwijskansen voor leerlingen van kleur bewust onderzoeken. Dat kan door hun leertrajecten doordacht te bekijken en zo valkuilen in de schoolstructuur te herkennen en aan te pakken. Tot slot moeten leerkrachten voldoende kansen krijgen om zich te professionaliseren, opdat een pluralistische interculturele visie kan worden uitgedragen door het hele leerkrachtenteam. 

‘Ik denk dat wij die kloof zelf creëren en het ook aan ons is om die dicht te maken.’ (Leerkracht Muzische vorming, Kunst en creatie)

Bibliografie

Agirdag, O. (2020). Onderwijs in een gekleurde samenleving. EPO VZW.
Agirdag, O., & Korkmazer, B. (2015). Etnische ongelijkheid in het onderwijs. In Armoede en Sociale Uitsluiting (pp. 231–249). Acco.
Agirdag, O., Merry, M. S., & Van Houtte, M. (2016). Teachers’ Understanding of Multicultural Education and the Correlates of Multicultural Content Integration in Flanders. Education and Urban Society, 48(6), 556–582. https://doi.org/10.1177/0013124514536610
Anderson, R. C., Haney, M., Pitts, C., Porter, L., & Bousselot, T. (2020). “Mistakes Can be Beautiful”: Creative Engagement in Arts Integration for Early Adolescent Learners. The Journal of Creative Behavior, 54(3), 662–675. https://doi.org/10.1002/jocb.401
Baarda, B., Bakker, Esther, Fischer, T., Julsing, M., & Goede, M. P. M. de, Peters, Vincent, Velden, Th. M. H. van der. (2016). Basisboek kwalitatief onderzoek: Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek.
Bamford, A. (2007). Kwaliteit en Consistentie—Arts and Cultural Education in Flanders. CANON Cultuurcel, Ministerie van Onderwijs Vlaanderen. https://www.vlaanderen.be/publicaties/kwaliteit-en-consistentie-arts-an…
Banks, J. A. (1989). Approaches to Multicultural Curriculum Reform. Trotter Review, 3(3). http://scholarworks.umb.edu/trotter_review/vol3/iss3/5
Banks, J. A. (1993). Multicultural Education: Historical Development, Dimensions, and Practice. In Review of Research in Education (Vol. 19, pp. 3–49). University of Washington.
Banks, J. A., Cookson, P., Gay, G., Hawley, W. D., Levine, J. J., Nieto, S., Schofield, J. W., & Stephan, W. G. (2001). Diversity Within Unity: Essential Principles for Teaching and Learning in a Multicultural Society. In Diversity Within Unity.
Barrett, M. (2016). Competencies for democratic culture: Living together as equals in culturally diverse democratic societies. Council of Europe.
Bryman, A. (2016). Social research methods (Fifth Edition). Oxford University Press.
Chiner Sanz, E., Cardona Moltó, M. C., & Gómez Puerta, J. M. (2015). Teachers’ beliefs about diversity: An analysis from a personal and professional perspective. Journal of New Approaches in Educational Research, 4(1), 18–23. https://doi.org/10.7821/naer.2015.1.113
Chu, H.-E., Martin, S. N., & Park, J. (2019). A Theoretical Framework for Developing an Intercultural STEAM Program for Australian and Korean Students to Enhance Science Teaching and Learning. International Journal of Science and Mathematics Education, 17(7), 1251–1266. https://doi.org/10.1007/s10763-018-9922-y
Civitillo, S., Juang, L. P., Badra, M., & Schachner, M. K. (2019). The interplay between culturally responsive teaching, cultural diversity beliefs, and self-reflection: A multiple case study. Teaching and Teacher Education, 77, 341–351. https://doi.org/10.1016/j.tate.2018.11.002
Corbisiero-Drakos, L., Reeder, L. K., Ricciardi, L., Zacharia, J., & Harnett, S. (2021). Arts Integration And 21st Century Skills: A Study of Learners and Teachers. https://doi.org/10.26209/IJEA22N2
Costes-Onishi, P., & Caleon, I. (2016). Generalists to Specialists: Transformative Evidences and Impediments to Student-centered Practices of Primary Music and Art Teachers in Singapore. International Journal of Education & the Arts, 17(7).
Coulby, D. (2006). Intercultural education: Theory and practice. Intercultural Education, 17(3), 245–257. https://doi.org/10.1080/14675980600840274
Cruz, R. A., Manchanda, S., Firestone, A. R., & Rodl, J. E. (2020). An Examination of Teachers’ Culturally Responsive Teaching Self-Efficacy. Teacher Education and Special Education: The Journal of the Teacher Education Division of the Council for Exceptional Children, 43(3), 197–214. https://doi.org/10.1177/0888406419875194
Dobbs, S. M. (2004). Discipline-Based Art Education. In Handbook of Research and Policy in Art Education. (pp. 701–724). Lawrence Erlbaum Associates. https://public.ebookcentral.proquest.com/choice/publicfullrecord.aspx?p…
Dupont, P.-L. (2016). Theorising the (de)construction of ethnic stigma in compulsory education. Centre on Migration, Policy and Society, 16(132).
Duquet, N. (2006). Wit krijt schrijft beter: Schoolloopbanen van allochtone jongeren in beeld. Garant.
Eisner, E. W. (2002). What can education learn from the arts about the practice of education? The encyclopedia of pedagogy and informal education. https://infed.org/mobi/what-can-education-learn-from-the-arts-about-the…
Freedman, K., & Stuhr, P. (2004). Curriculum Change for the 21st Century: Visual Culture in Art Education. In Handbook of Research and Policy in Art Education (pp. 815–828). Lawrence Erlbaum Associates.
Hartle, L. C., Pinciotti, P., & Gorton, R. L. (2015). ArtsIN: Arts Integration and Infusion Framework. Early Childhood Education Journal, 43(4), 289–298. https://doi.org/10.1007/s10643-014-0636-7
Hattie, J. (2003). Teachers Make a Difference, What is the research evidence? Australian Council for Educational Research. http://research.acer.edu.au/research_conference_2003/4/
Hedebouw, L. (2020). Diversiteit binnen het onderwijzend personeel. Advies Commissie Diversiteit. SERV - Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen, Commissie Diversiteit.
Irwin, M. R. (2018). Arts Shoved Aside: Changing Art Practices in Primary Schools since the Introduction of National Standards. International Journal of Art & Design Education, 37(1), 18–28. https://doi.org/10.1111/jade.12096
Kneen, J., Breeze, T., Davies‐Barnes, S., John, V., & Thayer, E. (2020). Curriculum integration: The challenges for primary and secondary schools in developing a new curriculum in the expressive arts. The Curriculum Journal, 31(2), 258–275. https://doi.org/10.1002/curj.34
Marope, M. (2017). Reconceptualizing and repositioning curriculum in the 21st century: A global paradigm shift. Geneva, UNESCO - IBE. http://www.ibe.unesco.org/sites/default/files/resources/reconceptualizi…
May, B. N., & Robinson, N. R. (2016). Arts Teachers’ Perceptions and Attitudes on Arts Integration While Participating in a Statewide Arts Integration Initiative. Journal of Music Teacher Education, 25(3), 12–26. https://doi.org/10.1177/1057083714568567
Mellizo, J. (2017). Bridging Theory, Research and Practice: Eight Teacher Action Steps Towards Multicultural Music Education. Topics for Music Education Praxis, 1.
http://topics.maydaygroup.org/2017/bridging-theory-research-and-practic…
Mortelmans, D. (2013). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden (Vierde druk). Acco.
Nasr, R. (2021). De fundamenten. De Bezige Bij.
Onderwijs Vlaanderen. (z.d.-a). Algemene uitgangspunten. Onderwijsdoelen. Geraadpleegd op 27 december 2021, van https://onderwijsdoelen.be/uitgangspunten/4647
Onderwijs Vlaanderen. (z.d.-b). Uitgangspunten eindtermen Cultureel bewustzijn en culturele expressie. Onderwijsdoelen. Geraadpleegd op 19 november 2021, van https://onderwijsdoelen.be/uitgangspunten/4840
Onderwijs Vlaanderen. (z.d.-c). Uitgangspunten eindtermen Burgerschap. Onderwijsdoelen. Geraadpleegd op 27 december 2021, van https://onderwijsdoelen.be/uitgangspunten/4824
Parsons, M. (2004). Art and Integrated Curriculum. In Handbook of Research and Policy in Art Education. (pp. 775–794). Lawrence Erlbaum Associates.
Sincer, I., Severiens, S., & Volman, M. (2019). Teaching diversity in citizenship education: Context-related teacher understandings and practices. Teaching and Teacher Education, 78, 183–192. https://doi.org/10.1016/j.tate.2018.11.015
Svendler Nielsen, C., Samuel, G. M., Wilson, L., & Vedel, K. A. (2020). ‘Seeing’ and ‘Being Seen’: An Embodied and Culturally Sensitive Arts-Integrated Pedagogy Creating Enriched Conditions for Learning in Multi-Cultural Schools. International Journal of Education & the Arts, 21(2). https://doi.org/10.26209/IJEA21N2
Vantieghem, W., & Van Avermaet, P. (2018). Diversiteitsbarometer onderwijs—Vlaamse Gemeenschap. Technisch rapport Post 1: Analytische review van het onderzoek naar ongelijkheden in het onderwijs (Nr. 3; Diversiteitsbarometer). Unia- Interfederaal gelijkekansencentrum; Steunpunt Diversiteit & Leren; KU Leuven - HIVA; Universiteit Gent.
Vermeersch, L., Vandenbroucke, A., De Backer, F., Lombaerts, K., Elias, W., & Groenez, S. (2014). Cultuur over cultuur: Cultuurreflectie in de ontwikkelingsdoelen en eindtermen van het Vlaamse basis- en secundair onderwijs: Een analyse op basis van de cultuurtheorie ‘Cultuur in de Spiegel’. In opdracht van CANON Cultuurcel. Leuven - Brussel: HIVA-KU Leuven - Vrije Universiteit Brussel.
Vermeersch, L., Vandenbroucke, A., De Backer, F., Lombaerts, K., Elias, W., & Groenez, S. (2016). Deeltijds kunstonderwijs in de spiegel: Exploratieve studie naar de artistiek-pedagogische eigenschappen van het deeltijds kunstonderwijs op basis van de cultuurtheorie ‘Cultuur in de Spiegel’. In opdracht van CANON Cultuurcel. Leuven - Brussel: HIVA-KU Leuven - Vrije Universiteit Brussel.
Winner, E., Goldstein, T. R., & Vincent-Lancrin, S. (2013). Art for Art’s Sake?: The Impact of Arts Education. OECD. https://doi.org/10.1787/9789264180789-en

Universiteit of Hogeschool
Onderwijskunde
Publicatiejaar
2022
Promotor(en)
prof. dr. Geert Vandermeersche
Kernwoorden
Share this on: