‘Souls as dark as their skin’ or ‘bright black gentlemen’?: The ambivalent discourse about Congolese ‘petits boys’ in Belgium (1885- 1914)

Thomas Dirven
Persbericht

De allereerste ‘kinderen van de kolonie’

De allereerste ‘kinderen van de kolonie’

 

Dat er op initiatief van Koning Leopold II heel wat Belgen naar Congo vertrokken om er een kolonie uit te bouwen, behoort tot ons collectief geheugen. Dat er tijdens diezelfde periode ook Congolese kinderen de reis in de andere richting maakten, is daarentegen niet algemeen geweten. De Belgische pers rapporteerde destijds uitgebreid over de aanwezigheid van deze ‘kinderen van de kolonie’ in België. Door de vele krantenknipsels samen te puzzelen, komen de toenmalige denkbeelden over Congolezen binnen het koloniale systeem tevoorschijn.

 

‘Een rare vogel’

 

Op 26 juni 1897 schreef een Brusselse krant dat men in de straten van de stad een glimp kon opvangen van ‘een rare vogel’ die zich er sinds enkele jaren vertoonde. Het ging naar verluid om ‘een Brusselaar zoals men er maar weinig ziet’ en ‘wiens populariteit geen gelijke kende’.  De persoon in kwestie was Max Makwanga, een Congolees jongetje dat naar België was gebracht door Jean-Ernest Freitag. Die laatste was een Belgische luitenant in de Congo Vrijstaat. Hier stond hij aan het hoofd van de  militaire campagnes tegen Arabische slavenhandelaars. De krant publiceerde ook een afbeelding van Max in kostuum, met hoed, wandelstok en een sigaar in de hand om te benadrukken hoezeer hij -dankzij zijn scholing in België- was uitgegroeid tot een ware gentleman. Ook zou hij niet kunnen wachten om terug te keren naar Congo om zijn recent opgedane kennis ten dienste te stellen van de jonge Congo Vrijstaat en ‘zijn landgenoten te vertellen over alle geneugten van de Europese beschaving waarvan hij getuige was geweest’.

Schermafbeelding 2022-09-18 om 19.31.30 1

(Max Makwanga als een 'echte gentleman')

‘Petits boys’

 

Het verhaal van Max Makwanga, die als een soort Congolese huisslaaf, destijds ook wel ‘petit boy’ genoemd, naar België kwam, was echter geen alleenstaand geval. Zijn verblijf in het Brussel van het einde van de negentiende eeuw kadert in een bredere aanwezigheid van Congolese ‘petits boys’ in België voor het begin van de Eerste Wereldoorlog. De verhalen van deze jongens hebben tot nog toe niet veel aandacht gekregen, aangezien het begin van de Congolese diaspora in België gewoonlijk pas na de Tweede Wereldoorlog wordt gesitueerd. Mijn masterthesis brengt daarin verandering door aan te tonen dat, hoewel de ‘petits boys’ relatief beperkt in aantal waren, hun aanwezigheid toch een sterke impact had op de beeldvorming van de Congolese bevolking in de Belgische pers.

 

‘Geassimileerde intellectuelen’?

 

De taal die mensen hanteren is nooit neutraal. De manier waarop de Belgische pers over de ‘petits boys’ berichtte, geeft een idee van de heersende denkbeelden die toen bestonden over de Congolezen en meer algemeen over zwarte Afrikanen. Afhankelijk van welke krant je erop naslaat, kon de toon van de berichtgeving behoorlijk verschillen. Zo valt op dat in de meeste koningsgezinde en liberale kranten de ‘petits boys’ herhaaldelijk worden voorgesteld als perfect geassimileerde intellectuelen. Zij zouden de toekomstige tussenpersonen worden van de koloniale administratie in haar contacten met de Congolese bevolking. Daarnaast werden de ‘petits boys’ ook gebruikt als koloniaal propagandamiddel. Hun westerse manieren en kennis bewezen het barmhartige en succesvolle werk van hun meesters, als kolonisatoren van Congo. Ook werd het bon-ton bevonden om een ‘petit boy’ als petekind aan te nemen. Zo had niemand minder dan Koning Leopold II besloten om zelf peter te worden van het Congolese jongetje Léopold Vidi.

 

‘Ontwortelde barbaren’?

 

In anti-establishment kranten daarentegen, werd een heel ander -veel negatiever- beeld van de ‘petits boys’ opgehangen. Ze werden voorgesteld als ‘ontwortelde barbaren die niet konden aarden in het beschaafde Europa’. In het bijzonder werd het tragische verhaal van ‘petit boy’ Tonio aangegrepen om te bewijzen dat ‘de confrontatie met de westerse beschaving voor de primitieve ‘petits boys’ nefast was. Tonio was namelijk amper vier maanden na zijn aankomst in België overleden, nadat hij -volgens de kranten- geestesziek was geworden door het zien van een komedie in het Brusselse Vaudeville theater en het ervaren van het bruisende stadsleven. Hij werd ‘als eerste Congolees ooit’ begraven in Belgische bodem, op het kerkhof van Evere. Diezelfde kranten uitten dan ook zware kritiek aan het adres van de kolonialen die een ‘petit boy’ meebrachten naar België als statussymbool en exotisch curiosum.

 

Schermafbeelding 2022-09-21 om 22.09.30

(Tonio's grafsteen op het kerkhof van Evere)

‘Een ziel zo donker als zijn gitzwarte huid’

 

De kritiek had tot gevolg dat strengere regelgeving werd aangenomen. Het werd moeilijker om als koloniaal een ‘petit boy’ mee te brengen aangezien de voorafgaande toestemming van de koloniale administratie vereist was. Het wantrouwen ten aanzien van de ‘petits boys’ groeide ook doordat sommigen van hen in de pers werden afgeschilderd als potentiële revolutionairen die mogelijks een gevaar waren voor de koloniale orde. Aanvankelijk had ‘petit boy’ Sakala model gestaan als typevoorbeeld van perfecte assimilatie. Maar na zijn terugkeer naar Congo was had hij zijn geprivilegieerde status misbruikt en verlaagde hij zich tot criminele activiteiten. Hieruit werd geconcludeerd dat alle Congolezen inherent corrupt en moreel verdorven waren, waardoor ze nooit enige echte verantwoordelijkheid mochten krijgen. Een krant vermelde zelfs dat ‘Sakala’s ziel zo donker was geworden als zijn gitzwarte huid’.

Schermafbeelding 2022-09-15 om 22.42.43

(Krantenkop met groepsportret van enkele 'petits boys')

Het bronnenonderzoek voor deze masterthesis was enkel mogelijk dankzij de full text digitalisering van het Belgicapress krantenarchief van de Koninklijke Bibliotheek van België. Via de zoekmachine en aan de hand van trefwoorden was het mogelijk om in de miljoenen krantenpagina’s de relevante fragmenten te identificeren. Zo konden de kleinste snippers aan informatie over de ‘petits boys’ samengebracht worden op een manier die vroeger volstrekt onmogelijk was. Hierdoor kwamen ook enkele voordien volstrekt onbekende gevallen van ‘petits boys’ aan de oppervlakte, zoals bijvoorbeeld Tonio.

 

De kans dat iemand met Congolese roots, zoals Max Makwanga, in het Brussel van vandaag nog als een ‘rare vogel’ worden bestempeld lijkt eerder klein. Dit toont aan hoe radicaal onze samenleving veranderd is. Hoe hyper divers ze geworden is. Dankzij deze masterthesis krijgt het aandeel dat de ‘petits boys’ leverden in het ontstaan van deze diversiteit, als eerste kiem van de Congolese diaspora in België, de aandacht die het verdient.

Bibliografie

Aitken, Robbie. ‘A Transient Presence: Black Visitors and Sojourners in Imperial Germany, 1884-1914.’ Immigrants & Minorities 34, no. 3 (2016): 233-55.

 

Aitken, Robbie and Eve Rosenhaft. Black Germany: The Making and Unmaking of a Diaspora Community, 1884–1960. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.

 

Aitken, Robbie. ‘Education and Migration: Cameroonian School Children and Apprentices in the German Metropole, 1884–1914.’ Germany and the Black Diaspora: Points of Contact, 1250–1914, edited by Mischa Honeck, Martin Klimke, and Anne Kuhlmann: 213-30. New York: Berghahn Books, 2013.

 

Bhabha, Homi K. ‘Of Mimicry and Man: The Ambivalence of Colonial Discourse.’ Deconstruction, edited by Martin McQuillan: 414-22. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2019.

 

Blanchard, Pascal, and Maarten Couttenier. ‘Les Zoos Humains.’ Nouvelles Etudes Francophones 32, no. 1 (2017): 109-15.

 

Blanchard, Pascal, Sylvie Chalaye, Éric Deroo, Dominic Thomas, Mahamet Timera, and Alain Mabanckou. La France Noire: Présences Et Migrations Des Afriques, Des Amériques Et De L'océan Indien En France. Paris: La Découverte, 2012.

 

Boittin, Jennifer Anne. ‘‘Among Them Complicit’?: Life and Politics in France’s Black Communities, 1919–1939.’ Africa in Europe: Studies in Transnational Practice in the Long Twentieth Century, edited by Eve Rosenhaft and Robbie Aitken: 55-75. Liverpool: Liverpool University Press, 2013.

 

Boittin, Jennifer Anne. Colonial Metropolis : the Urban Grounds of Anti-Imperialism and Feminism in Interwar Paris. Lincoln: University of Nebraska Press, 2010.

 

Boittin, Jennifer Anne. ‘Black in France: The Language and Politics of Race in the Late Third Republic.’ French Politics, Culture and Society 27, no. 2 (2009): 23-46.

 

Bontinck, Frans. ‘Mfumu Paul Panda Farnana 1888 - 1930: Premier (?) Nationaliste Congolais.’ La Dépendance De L'Afrique Et Les Moyens D'y Remédier, edited by Valentin-Yves Mudimbe: 591- 609. Paris: Berger-Levrault, 1980.

 

Bouvy, Marie-Paule, Paul Delforge, Philippe Destatte, and Micheline Libon. ‘Oscar-Paul Gilbert.’ Encyclopédie Du Mouvement Wallon, edited by Paul Delforge, Vol. II. Charleroi: Institut Jules Destrée, 2000.

 

Brosens, Griet. Congo Aan Den Yser. Antwerp: Manteau, 2014.

 

Brosens, Griet. ‘Congo Aan Den Yser: De 32 Congolese Soldaten Van Het Belgisch Leger in De Eerste Wereldoorlog.’ Cahiers Bruxellois – Brusselse Cahiers XLVI, no. 1 (2014): 253-65.

 

Castryck, Geert. ‘Binnenste-buitenland.’ Congo in België: Koloniale cultuur in de metropool, edited by Viaene, Vincent Viaene, David Van Reybrouck, and Bambi Ceuppens : 271-82. Leuven: Leuven University Press, 2009.

 

Ceuppens, Bambi. Congo Made in Flanders?: Koloniale Vlaamse Visies Op "blank" En "zwart" in Belgisch Congo. Ghent: Academia, 2003.

 

Chathuant, Dominique. ‘L'émergence D'une élite Politique Noire Dans La France Du Premier 20e Siècle?.’ Vingtième Siècle 101, no. 1 (2009): 133-47.

 

Clay, Dean. ‘'David vs Goliath': The CFS Propaganda War, 1890-1909.’ International History Review 43, no. 3 (2021): 457-74.

 

Couttenier, Maarten. Congo Tentoongesteld: Een Geschiedenis Van De Belgische Antropologie En Het Museum Van Tervuren (1882-1925). Leuven: Acco, 2005.

 

De Bens, Els, and Karin Raeymaeckers. De Pers in België: Het Verhaal Van De Belgische Dagbladpers : Gisteren, Vandaag En Morgen. Fourth revised edition. Campus Handboek. Leuven: LannooCampus, 2010.

 

Debrunner, Hans Werner. Presence and Prestige : Africans in Europe: A History of Africans in Europe before 1918. Basel: Basler Afrika Bibliographien, 1979.

 

Dewitte, Philippe. Deux Siècles D'immigration En France. Paris: Documentation Française, 2003.

 

Domergue-Cloarec, Danielle. ‘Une Histoire En Partage : Les Tirailleurs Sénégalais Dans La Première Guerre Mondiale.’ Humanisme 305, no. 4 (2014): 95-99.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. ‘Panda Farnana, le roi Albert Ier et la question de la méthode éducative afro-américaine pour le Congo: 1911-1921.’ Association Royale Dynastie Et Patrimoine Culturel: Museum Dynasticum XXVII, no.1 (2015): 25-47.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. Des écoliers Congolais En Belgique (1888-1900): Une Page D'histoire Oubliée. Paris: L'Harmattan-RDC, 2011.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. ‘La première religieuse d’origine congolaise: Marie Ibanga, en religion Soeur Marie-Dyonisia, 1888-1906.’ Revue Africaine de Théologie no. 18 (1994): 103-14.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. ‘Carnet de route d'un voyageur congolais: Masala à l'exposition universelle d'Anvers, en 1885.’ Afrika Focus, Vol. 10 no. 1-2 (1994): 3-28.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. In Het Land Van De Banoko: De Geschiedenis Van De Kongolese / Zaïrese Aanwezigheid in België Van 1885 Tot Heden. Leuven: KUL Hoger Instituut Voor De Arbeid, 1993.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. ‘Carnet de route d'un voyageur congolais: Masala a l'exposition universelle d'Anvers, en 1885.’ Afrika Focus, Vol. 9, no. 3 (1993): 215-37.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza, Eddy Stolz, and Jean-Luc Vellut. ‘Présences Congolaises En Belgique, 1885 - 1940: Exhibition - éducation - émancipation – Paternalisme.’ Unpublished doctoral thesis, KU Leuven, 1989.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. ‘Leuven en de opvoeding van Kongolese kinderen op het einde van de 19de eeuw.’ Museumstrip no. 3 (1988): 40-45.

 

Etambala, Mathieu Zana Aziza. ‘L’interprète du Lieutenant Liévin Van de Velde: Sakala, le premier étudiant congolais en Belgique, 1885-1887.’ Les Nouvelles Rationalités Africaines 3, no. 9 (1987): 83-103.

 

 

Fisher, Michael Herbert. Counterflows to Colonialism : Indian Travellers and Settlers in Britain, 1600-1857, Delhi: Permanent Black, 2004.

 

Fletcher, Yaël Simpson, ‘City, Nation, and Empire in Marseilles, 1919-1939.’ Unpublished doctoral thesis, Emory University, 1999.

 

Frost, Diane. Work and Community Among West African Migrant Workers Since the Nineteenth Century. Liverpool: Liverpool University Press, 1999.

 

Fryer, Peter. Staying power: the history of black people in Britain, London: Pluto Press, 2018.

 

Genova, James Eskridge. Colonial Ambivalence, Cultural Authenticity, and the Limitations of Mimicry in French-ruled West Africa, 1914-1956. New York: Peter Lang, 2004.

 

Gilbert, Oscar-Paul. L'empire Du Silence: Congo 1946. Brussels: Les Editions Du Peuple, 1947.

 

Green, Jeffery. Black Edwardians. Portland: Routledge, 1998.

 

Hermans, Goedele. ‘Krankzinnigenzorg in België (1850-1900): Collocatie En Dwang.’ Studium 5, no. 4 (2013): 193-206.

 

Jovanovic-Kruspel, Stefanie. ‘Show Meets Science: How Hagenbeck’s “Human Zoos” Inspired Ethnographic Science and Its Museum Presentation.’ Ephemeral Spectacles, Exhibition Spaces and Museums, edited by Dominique Bauer and Camilla Murgia: 221-52. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2021.

 

Killingray, David.  Africans in Britain. Ilford, Essex: Cass, 1994.

 

Lambrechts, Lisa. ‘Constructing the Image of Blacks: Beeldvorming van zwarten in de negentiende-eeuwse Belgische kunst, ca. 1850-1897.’ Unpublished master’s thesis, Ghent University, 2018.

 

Lucassen, Jan, and Leo Lucassen. Vijf Eeuwen Migratie: Een Verhaal Van Winnaars En Verliezers. Antwerpen: Atlas Contact, 2018.

 

Lusanda, Ndamina. ‘Zijn er Zaïrese immigranten in België?’ Bareel: driemaandelijks tijdschrift over migranten 14, no. 45 (1993): 6-8.

 

Morelli, Anne. ‘Congolese in Belgium since the 1960s.’ The Encyclopedia of Migration and Minorities in Europe: From the 17th Century to the Present, edited by Klaus J. Bade, Leo Lucassen, Pieter C. Emmer, Jochen Oltmer, Corrie van Eijl, Marlou Schrover, Michael Schubert, and Jutta Tiemeyer: 295-96. Camebridge: Cambridge University Press, 2011.

 

Mumengi, Didier. Panda Farnana. Premier universitaire congolais (1888-1930). Paris-Budapest-Turin: L’Harmattan (Espace Kinshasa), 2005.

 

Mutamba Makombo, Jean-Marie. ‘Les évolués : Situation Au Congo Belge.’ Le manifeste Conscience africaine (1956) : Élites congolaises et société coloniale. Regards croisés, edited by Nathalie Tousignant: 83-115. Brussels: Presses De L’Université Saint-Louis, 2009.

 

Otele, Olivette. African Europeans: An Untold Story. London: Hurst, 2020.

 

Reichgelt, Marleen. ‘Melanesian Children as European Wards.’  Missionary Education, edited by Kim Christiaens, Idesbald Goddeeris, and Pieter Verstraete,  301-26. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2021.

 

Saïd, Edward. Orientalism. New York: Pantheon Books, 1978.

 

Schäffner, Christina. ‘Discourse analysis.’ Handbook of Translation Studies: Volume 4, edited by Yves Gambier and Luc van Doorslaer: 47–52. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2013.

 

Stanard, Matthew. The Leopard, the Lion, and the Cock: Colonial Memories and Monuments in Belgium. Leuven: Leuven University Press, 2019.

 

Stanard, Matthew. European Overseas Empire, 1879-1999: A Short History. Hoboken: Wiley Blackwell, 2018.

 

Stanard, Matthew. Selling the Congo: A History of European Pro-empire Propaganda and the Making of Belgian Imperialism. Lincoln: University of Nebraska Press, 2012.

 

Stanard, Matthew, and James M. Diehl. ‘Selling the Tenth Province: Belgian Colonial Propaganda 1908-1960.’ Unpublished doctoral thesis, Indiana University, 2006.

 

Tabili, Laura. We Ask for British Justice: Workers and Racial Difference in Late Imperial Britain. Ithaca: Cornell University Press, 2019.

 

Tshitungu Kongolo, Antoine. Visages De Paul Panda Farnana: Nationaliste, Panafricaniste, Intellectuel Engagé. Paris: L'Harmattan-RDC, 2011.

 

van der Zijl, Annejet. Leon & Juliette: Een Liefdesgeschiedenis. Amsterdam: Stichting Collectieve Propaganda Van Het Nederlandse Boek, 2020.

 

Vangansbeke, Jeannick. ‘Afrikaanse verdedigers van het Belgisch grondgebied 1914-1918.’ Belgische bijdragen tot de militaire geschiedenis, no. 4 (2006): 123-34.

 

Wilmotte, Willy. ‘Le corps des volontaires congolais.’ Militaria Belgica: Jaarboek over uniformologie en krijgsgeschiedenis (2007-2008): 101-12.

 

Wynants, Maurits. Van Hertogen En Kongolezen: Tervuren en de Koloniale Tentoonstelling 1897. Tervuren: Koninklijk Museum Voor Midden-Afrika, 1997.

Universiteit of Hogeschool
Master of History
Publicatiejaar
2022
Promotor(en)
Idesbald Goddeeris
Kernwoorden
Share this on: