De brand in de Innovation: De ramp die vijftig jaar geleden België veranderde

Volgend jaar wordt één van de meest rampzalige gebeurtenissen uit de Brusselse en Belgische geschiedenis herdacht: de brand in de Innovation van 22 mei 1967. Het was een van de meest omvangrijke en dodelijke branden die de stad Brussel en heel België ooit hebben gekend. 251 mensen lieten het leven. Na vijftig jaar zijn veel mensen de tragische taferelen nog nog niet vergeten, anderen hebben er nog nooit over gehoord. De dramatische gebeurtenissen van toen en de wijze waarop België daarmee omging, zijn vandaag nog steeds relevant.

Een rampzalige dag in mei

Bijna iedereen heeft al wel eens in de Brusselse Nieuwstraat rondgelopen. Tijdens slenteren in ’s lands bekendste winkelstraat is het moeilijk om zich in te beelden dat hier bijna vijftig jaar geleden de spreekwoordelijke hel is losgebarsten. Waar vandaag de Galleria Inno het straatbeeld domineert, stond in 1967 het grootwarenhuis ‘A l’Innovation’. Het was er populair en op 22 mei was dat niet anders. Rond de middag waren zoals gewoonlijk veel mensen naar de winkel afgezakt om er de ‘US Parade’, een Amerikaanse promotieactie, te bezoeken of om in het restaurant te lunchen.

De aangename sfeer sloeg om toen een verkoopster van kinderkledij op haar afdeling vlammen zag in een opslagkamertje. Vanaf dan ging het snel. Een vijftal minuten later kreeg de brandweer van Brussel de eerste noodoproep binnen, maar zij hadden op dat ogenblik geen idee van de enorme omvang die het vuur zou aannemen. Volgens verschillende getuigen stond de hele winkel, een straatblok groot, in minder dan een kwartier in lichterlaaie. De brandweerlui van alle kazernes in en rond Brussel stonden voor een hachelijke onderneming: de brand mocht niet uitslaan naar de rest van de stad en moesten nog eens honderden mensen, die in het gebouw gevangen zaten, gered worden.

Van brand naar ramp

De brand van 22 mei was kortstondig, maar ze zat er al een lange tijd aan te komen. Vuurontwikkeling door gasophoping boven het vals plafond van het opslagkamertje had de brand in gang gezet, maar de rommelige structuur van het gebouw, het gebrek aan evacuatiemiddelen, het grote aantal gevaarlijke stoffen, weinig voorbereid personeel en de onbereikbare ligging van het grootwarenhuis in kleine en door auto’s verzadigde straten, hebben de situatie sterk verergerd. Zo kon een kleine brand zich ontwikkelen tot een echte ramp. Al deze risico’s, die zich in de loop der jaren hadden opgebouwd, culmineerden op 22 mei tot deze ramp die 251 mensen het leven kostte. Het waren deze elementen die in de weken en maanden nadien een publiek en politiek debat in gang zetten.

Een rode zondebok  

De vlammen waren nog niet gedoofd of mensen begonnen zich vragen te stellen over hoe deze enorme brand mogelijk was geweest. Meteen werd er door de publieke opinie gealludeerd op een criminele daad van communistische radicalen, die de brand zouden hebben aangestoken uit ongenoegen over de Amerikaanse promotieactie. Dat gerucht, gecombineerd met tientallen bommeldingen in de nadagen van de brand, leidde tot onrust. Mensen vreesden voor een nieuwe communistische aanslag. Om te achterhalen wat er echt gebeurd was en om te weten wie er aansprakelijk was, startte het gerecht een onderzoek. Gerechtelijke experts toonden aan dat de brand geen criminele oorzaak had, maar veeleer een ongeluk van technische aard was. Niettemin had de Innovation bepaalde regels, zoals de voorschriften over evacuatiemogelijkheden, niet nageleefd. Nalatigheden die mensen het leven hadden gekost. Het grootwarenhuis bleef echter, merkwaardig genoeg, buiten een strafrechtelijke vervolging.

Politici in the picture

De brand in de Innovation was een menselijk drama, maar tegelijkertijd ook een politieke gebeurtenis. Terwijl het grootwarenhuis nog aan het branden was, repten politici zich naar de rampplek om de hulpdiensten te aanschouwen, moed in te spreken en zichzelf te profileren. Premier Vanden Boeynants liet zich nonchalant fotograferen terwijl hij uitkeek over de brandende Innovation (zie foto links). Ook koning Boudewijns aanwezigheid was een media-event (zie foto rechts). De rouwplechtigheid vormde een volgende bühne voor politieke prominenten en de koning. Ten slotte was ook de regeling van de financiële compensaties afhankelijk van politieke belangen. Politici stonden niet alleen in de schijnwerpers, maar ook onder enorme druk. De brand had aangetoond dat de Belgische regelgeving rond brandveiligheid, zeker in vergelijking met het buitenland ondermaats, was. De kritiek op de Belgische regering was groot. In de ogen van velen leek België een failed state.

Het Inno-effect

Dat er steeds doden nodig zijn om effectief verandering mogelijk te maken, is een populair verwijt dat in 1967 zeker steek hield. De brand in de Innovation zorgde voor de nodige schok om iets aan de gebrekkige brandwetgeving te doen. De brandvoorschriften waaraan grote gebouwen moesten voldoen, werden verstrengd en de structuur van de brandweer werd logischer georganiseerd. De stad Brussel maakte van de gelegenheid gebruik om de Nieuwstraat en de omliggende straten grondig te moderniseren. Planners wilden meer dan alleen een heropbouw. De wijk moest bredere straten en hedendaagse architectuur krijgen. Dat alles werd gepland rond een spiksplinternieuwe Innovation (zie foto), die veel moderner oogde en een voorbeeld werd van brandveiligheid. Ten slotte besliste de stad om de Nieuwstraat tot een voetgangerszone om te vormen, opdat chaotische verkeerssituaties, zoals tijdens de ramp, niet meer zouden kunnen voorvallen. De brand in de Innovation had dus niet alleen een dramatische impact op de levens van vele Belgen, maar ook de maatschappelijke impact van de ramp was erg groot. Er was dus sprake van een belangrijk Inno-effect op België. 

Vijftig jaar na de brand mag de relevantie van het Inno-effect, zowel in de academische wereld als bij het brede publiek, niet vergeten worden. De casus van de Innovation is een belangrijke bijdrage aan de literatuur over rampen, meer specifiek het opkomend domein van de Disaster Studies. Daarnaast herinneren rampen vandaag, zoals de recente aanslagen in Brussel, eraan dat een ramp een grote impact kan hebben op een maatschappij. Dat was bijna vijftig jaar geleden zo. En dat is in 2017 niet anders.

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Siegfried Evens werkte zijn thesisonderzoek verder uit tot het boek "De brand in de Innovation" (Witsand Uitgevers). Bekijk het hier: http://www.witsand.be/store/p92/De_brand_in_de_Innovation.html