Het Amerikaanse neoliberalisme gezien door een Foucaultiaanse bril. Atlas Shrugged als neoliberale utopie.

Het Amerikaanse neoliberalisme.

De aanhoudende financiële crisis en de desastreuze gevolgen ervan worden vaak op het conto van het neoliberalisme geschreven. Maar klopt dit wel? In deze masterproef gaat de auteur op zoek naar wat het Amerikaanse neoliberalisme precies is.

Het neoliberalisme wordt gedefinieerd als een economische doctrine die in een politiek verhaal vertaald werd. De meest opvallende kenmerken ervan zijn: de privatisering van de overheidsdiensten, deregulering van de kapitaalmarkten, stopzetting van sociale programma's, belastingvoordelen voor de welstellende klasse en afbraak van de vakbonden en arbeidsrechten. Men kan het neoliberalisme niet als een volwaardige politieke ideologie beschouwen. Het is veeleerder een economische doctrine die zich in iedere politieke ideologie, ook in een dictatuur, kan nestelen. Vandaar dat we het neoliberalisme in de VS, Europa maar ook in China, Rusland en een heleboel andere landen kan terugvinden.

Waar ook ter wereld wil het neoliberalisme ieder domein van de samenleving 'vereconomiseren'. Dit wil zeggen dat iedere politieke beslissing op een bijna maniakale manier economisch moet renderen. In zijn masterproef onderzoekt de auteur de werkwijze en de gevolgen van het neoliberalisme op het nationale niveau in de VS. De economische spelers nemen er de touwtjes in handen terwijl politici op de achtergrond toekijken. Van Wolferen, één van de geciteerde bronnen, spreekt zelfs van de "kolonisatie van de VS door het bedrijfsleven". Voorbeelden hier van vindt men terug in het gevangeniswezen, het onderwijs, de gezondheidszorg e.a..

Om de internationale invloed van het neoliberalisme vast te stellen wordt de werking van het IMF onder de loupe genomen. Telkens kan men een economisch-politiek beleid in het voordeel van de rijkere landen opmerken. Volgend voorbeeld illustreert dit. Binnen het IMF krijgt ieder aangesloten land een bepaald stemmingsgewicht op basis van de financiële bijdrage dat ieder land levert. Als grootste geldschieter van het IMF hebben de Verenigde Staten tevens de meeste macht binnen de instelling, een stemmingsgewicht van iets meer dan 17%. Omdat fundamentele beslissingen met betrekking tot de werking van het IMF met een meerderheid van 85% procent genomen dienen te worden hebben de VS als het ware een vetorecht 'gekocht'. Het IMF neemt met andere woorden grotendeels het neoliberale beleid van haar dominerende lid, de VS, over.

Naast het nationale en internationale niveau heeft het neoliberalisme tegelijkertijd enorme gevolgen op het vlak van het individu en de samenleving. De auteur stelt vast dat de neoliberale samenleving het individu omtovert in een soort 'zelfbedrijf' dat voortdurend in concurrentie moet treden met de anderen. Dat deze situatie moordend is wordt door Paul Verhaeghe verwoord als " the survival of the fittest in een meritocratie". Tegelijkertijd verdwijnt de overheid op de achtergrond en wordt het individu geresponsabiliseerd voor zijn doen en laten. Wat er op neer komt dat de vele slachtoffers van het neoliberalisme (de werklozen, zieken en vele anderen) de fout bij zichzelf moeten zoeken.

Het solidariteitsprincipe dat ooit als maatschappelijk glijmiddel diende verdwijnt zienderogen en laat een geatomiseerd individu achter dat probeert te overleven in een ieder-voor-zich samenleving. Dat dit niet zonder kleerscheuren gebeurt bewijst de uitzaaiende armoedeplaag in de westerse wereld van de afgelopen jaren.

Om een politiek-economisch verhaal dat zoveel slachtoffers veroorzaakt te verkopen is een goede merchandising onontbeerlijk. De auteur geeft verschillende mechanismen weer dat gebruikt worden: de academische wereld, Nobelprijswinnaars, de media, reclame, onderwijsinstellingen allen dragen hun steentje bij om het Amerikaanse neoliberalisme te verspreiden. De moderne samenleving wordt als het ware ondergedompeld in een neoliberaal geestesbad waardoor kleine neoliberaaltjes wel moeten ontstaan. Degene die niet mee stapt in de neoliberale mars verdwijnt in de marge.

Het laatste deel van de masterproef wijdt de auteur aan de figuur van Ayn Rand. Deze Amerikaanse filosofe van Russische origine creëerde het objectivisme. Een ideeëngoed dat het egoïsme omarmt en het altruïsme als 'moreel kannibalisme' verwerpt. Bij nader inzien blijkt dat het objectivisme en het Amerikaanse neoliberalisme heel wat kenmerken gemeenschappelijk hebben: blind geloof in het kapitalisme, nadruk op het eigendomsrecht, een zo klein mogelijke overheid en responsabilisering van het individu. Ook Ayn Rand zorgde voor de verspreiding van het neoliberalisme door het schrijven van een neoliberale utopie, namelijk haar bestseller Atlas Shrugged. Een boek dat in de VS miljoenen malen over de toonbank ging en dat in Europa nog steeds grotendeels onbekend is bij het grote publiek. Hierbij is het interessant om te weten dat Alan Greenspan, lange tijd de voorzitter van de Federal Reserve in de VS en dus een belangrijk figuur met betrekking tot de wereldfinanciën van de afgelopen decennia, een groot bewonderaar van het objectivisme en een persoonlijke vriend van Ayn Rand was.

Besluiten doet de auteur door te stellen dat het neoliberalisme al de verschillende domeinen van de samenleving 'vereconomiseert' en hierdoor vele slachtoffers veroorzaakt. Daarnaast wordt de democratie uitgehold omdat de macht meer en meer bij de niet-democratisch verkozen economische spelers en wereldinstellingen komt te liggen. Het neoliberalisme wordt tevens als logisch gevolg van de 'American Dream' gezien, vandaar het concept Amerikaans neoliberalisme. Een levenswijze dat de glorificatie van individuele prestaties hoogacht, maar degene die uit de boot vallen gemakkelijkheidhalve vergeet. De auteur sluit af met een positieve noot 'desgewenst kan men het Amerikaanse neoliberalisme ontmantelen en vervangen', al zal hiervoor een globale mentaliteitswijziging nodig zijn.