Leven met milieuverontreiniging: naast de fysieke gevolgen nu ook de stress?

Josephine

Foubert

Leven met milieuverontreiniging: naast de fysieke gevolgen nu ook de stress?

De gevolgen van blootstelling aan een milieuramp op de fysieke gezondheid zijn reeds verschillende malen onderzocht. De nefaste effecten voor het menselijk lichaam zijn niet te ontkennen. Maar wat is de invloed van milieuvervuiling op de mentale gezondheid? Leidt milieuverontreiniging ook op dit vlak tot een slechtere gezondheid? De thesis die in dit artikel besproken wordt, trachtte aan de hand van een gevalstudie deze problematiek aan te kaarten en het bestaande, maar eerder beperkte, onderzoek aan te vullen.

De nefaste invloed van milieuverontreiniging op het menselijk lichaam is alom bekend. Recentelijk bracht internationaal onderzoek echter de psychosociale kant van milieurampen aan het licht. Zo bleek bijvoorbeeld dat mensen 9 jaar na de ontdekking van bodemverontreiniging in hun woonbuurt nog steeds aanzienlijk meer stress vertoonden dan buurtbewoners die hier niet mee geconfronteerd werden. Door een rijk industrieel verleden kent ook België tal van vervuilde sites. Toch is het bestaand Belgisch onderzoek naar deze problematiek erg beperkt. De thesis die hieronder besproken wordt, wou aan de hand van een gevalstudie een stap vooruit zetten in het begrijpen van deze psychosociale gevolgen.

Meer specifiek onderzocht de auteur van de thesis de psychosociale impact van grondwater- en bodemvervuiling in een woonbuurt in Gent, een stad die bekend staat als één van de eerste industriesteden van het Europese vasteland. In het eindwerk werd de mentale gezondheid van de buurtbewoners vergeleken met die van een gelijkgestelde groep uit de Belgische bevolking, om zo de invloed van de verontreiniging in het algemeen na te gaan. Daarnaast werd er de vraag gesteld wat de invloed is van de beleving van het risico van de vervuiling en de bezorgdheden omtrent de verontreiniging op de psychosociale gezondheid. Ten slotte werd ook de buurt meer actief in het onderzoek betrokken door na te gaan wat de rol is van communicatie over de vervuiling tussen de buren onderling. Aan de hand van een 15-tal interviews met buurtbewoners werden de kwantitatieve onderzoeksresultaten verklaard.

Onenigheid, onzekerheid en onzichtbaarheid

Grondwater-en bodemverontreiniging kenmerken zich door het feit dat zij meestal gedurende een lange tijd ontwikkelen vooraleer ze worden opgemerkt. Ook de vervuiling in de onderzochte woonbuurt is pas na jaren ontdekt. Natuurlijke rampen daarentegen, veroorzaken in enkele minuten of uren zichtbare schade. Daarenboven zijn experts het onderling vaak niet eens over de impact van de vervuiling op de omgeving of hoe het probleem aan te pakken. De gevolgen van dergelijke ecologische rampen kunnen zich immers op meerdere domeinen en/of vertraagd manifesteren. Ook binnen de getroffen populaties is er vaak onenigheid over de aard van de ramp, de oplossingen en de gevolgen. Men kan zich vragen stellen over de tijdspanne van de vervuiling, de gevolgen voor de gezondheid, de sanering van de bodem en het grondwater, de financiële gevolgen, enzovoort. Dat de vervuiling onzichtbaar is, speelt een grote rol. Men heeft het gevoel de situatie niet onder controle te hebben, wat tot meningsverschillen leidt.

Milieuverontreiniging wordt duidelijk omringd door een gevoel van onzekerheid. Verschillende studies hebben bijgevolg aangetoond dat milieuvervuiling een impact heeft op de psychosociale gezondheid en kan leiden tot de ontwikkeling van chronische stress. Deze stresservaring zou vooral het gevolg zijn van de onzekerheden die met de ecologische ramp te maken hebben.

Risicobeleving

Afhankelijk van iemands beleving kan een gebeurtenis een heel andere uitwerking hebben en al dan niet tot psychologische klachten leiden. De impact van een gebeurtenis, zoals bijvoorbeeld grondwaterverontreiniging, is dus afhankelijk van hoe een persoon ze evalueert. Hoe erger men de gevaren inschat, hoe meer men geneigd is om stress te ontwikkelen, wat nefast is voor de mentale gezondheid. Uit onderzoek blijkt immers dat de persoonlijke inschatting van een risico vaak een sterkere invloed heeft op de gezondheid dan het objectieve gevaar.

Buurtcommunicatie: steun of spanning?

Gebeurtenissen met weinig risico voor de fysieke gezondheid hebben vaak toch een enorme sociale impact en kunnen publieke bezorgdheden opwekken. Dat zou komen door het feit dat men vaak door verschillende informatiebronnen, zoals bijvoorbeeld de media maar ook buurtbewoners of actiegroepen, direct of indirect op de hoogte worden gesteld van een gebeurtenis. De manier waarop deze informatie wordt overgebracht is één van die factoren die ervoor zorgt dat het risico of de bezorgdheden die men heeft, worden uitvergroot (of afgezwakt).Ook de interpretatie door de ontvanger kan ertoe leiden dat het risico of de bezorgdheden worden “versterkt”. Zo kan praten over de verontreiniging enerzijds eens opluchting zijn of anderzijds er toe leiden dat men het risico van de verontreiniging hoger inschat en men ergere gevolgen vreest dan nodig. Bovendien kunnen deze bezorgdheden opgepikt worden door andere sociale groepen of individuen op andere locaties en tijdstippen waardoor er een ware schaalvergroting ontstaat.

En wat met de Gentse slachtoffers?

In tegenstelling tot gelijkaardige onderzoeken bleek uit het eerste deel van het onderzoek dat de mentale gezondheid van de bevraagde buurtbewoners niet beduidend slechter was dan die van een gelijke groep uit algemene Belgische bevolking. Uit de interviews concludeerde de student dat de buurtbewoners de gevaren van de verontreiniging kenden, maar zich hier geen zorgen over maken. In contact komen met de verontreiniging was namelijk makkelijk te vermijden. De verontreiniging verstoort het dagelijkse leven nagenoeg niet. In de studies waar er wel negatieve effecten gevonden worden, lijkt de impact van de vervuiling dan ook omvangrijker te zijn. Milieuverontreiniging op zich lijkt vooral een invloed te hebben op de mentale gezondheid indien ze een sterke verandering in het dagelijkse leven veroorzaakt of erg onverwacht gebeurt.

Verder stelde het thesisonderzoek vast dat de risicobeleving enkel een effect heeft op de mentale gezondheid, indien men iets over de grondwaterverontreiniging heeft gehoord via buurtbewoners-of vergaderingen. Ondanks het feit dat blootstelling aan de verontreiniging vermeden kon worden, leidde een hogere risicoperceptie voor deze groep van bewoners tot een slechtere mentale gezondheid. Deze conclusie kan een aanwijzing zijn voor het feit dat communicatie met buren tot overdreven bezorgdheden kan leiden. Deze bevindingen zijn een belangrijke opsteker voor beleidsmakers die met deze problematiek moeten omgaan, gezien milieuverontreiniging ook psychosociale gevolgen kent.

Bibliografie

Adams, R. E., Guey, L. T., Gluzman, S. F., & Bromet, E. J. (2011). Psychological well-being and risk perceptions of mothers in Kyiv, Ukraine, 19 years after the Chornobyl disaster. International Journal of Social Psychiatry, 57, 637-645.

Almedom, A. M. (2005). Social capital and mental health: an interdisciplinary review of primary evidence. Social Science & Medicine, 61, 943-964.

Barnes, G., Baxter, J., Litva, A., & Staples, B. (2002). The social and psychological impact of the chemical contamination incident in Weston Village, UK: a qualitative analysis. Social Science & Medicine, 55, 2227-2241.

Baum, A., Fleming, R., & Singer, J. E. (1983). Coping with victimization by technological disaster. Journal of Social Issues, 39, 117-138.

Baum, A., Singer, J. E., & Baum, C. S. (1982). Stress and the environment. In G.W.Evans (Ed.), Environmental stress (pp. 15-44). Cambridge: Cambridge University Press.

Bayingana, K., Demarest, S., Gisle, L., Hesse, E., Miermans, P. J., Tafforeau, J. et al. (2006). Gezondheidsenquête door middel van interview België, 2004. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemologie.

Beck, U. (1992). Risk society: towards a new modernity. London: Sage.

Becker, S. M. (1997). Psychosocial assistance after environmental accidents: A policy perspective. Environmental Health Perspectives, 105, 1557-1563.

Bromet, E. J. & Havenaar, J. M. (2007). Psychological and perceived health effects of the Chernobyl disaster: a 20-year review. Health Physics, 93, 516-521.

Cel Gebiedsgerichte werking, Stad Gent (2005). Samen werken aan je wijk - Naar een programma voor Dampoort. http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/samenwerken/participatie/interessante%20participatietrajecten/MoeberdoesGent/Documents/MO3%20startnota%27s%20per%20wijk/Dampoort.pdf. Geraadpleegd op 12/04/2012.

Cohen, S. (1986). Contrasting the Hassles Scale and the Perceived Stress Scale - Whos Really Measuring Appraised Stress. American Psychologist, 41, 716-718.

Cohen, S. & Williamson, G. (1988). Perceived stress in a probability sample of the United States. In S.Spapacam & S. Oskamp (Eds.), The social psychology of health: Claremont symposium on applied social psychology (pp. 31-67). Newbury Park: CA: Sage.

Congdon, P. (2010). A multiple indicator, multiple cause method for representing social capital with an application to psychological distress. Journal of Geographical Systems, 12, 1-23.

Couch, S. R. & Coles, C. J. (2011). Community Stress, Psychosocial Hazards, and EPA Decision-Making in Communities Impacted by Chronic Technological Disasters. American Journal of Public Health, 101, S140-S148.

Couch, S. R. & Krollsmith, J. S. (1985). The chronic technical disaster - toward a social scientific perspective. Social Science Quarterly, 66, 564-575.

Dillman, D. A. (2007). Mail and internet surveys: the tailored design method. Hoboken, New Yersey: John Whiley & Sons.

Dunne, M. P., Burnett, P., Lawton, J., & Raphael, B. (1990). The health effects of chemical waste in an urban community. Medical Journal of Australia, 152, 592-597.

Edelstein, M. R. (2004). Contaminated communities. (2 ed.) Oxford: Westview Press.

Ekberg, M. (2007). The parameters of the risk society - A review and exploration. Current Sociology, 55, 343-366.

Elliott, S. J., Taylor, S. M., Walter, S., Stieb, D., Frank, J., & Eyles, J. (1993). Modeling psychosocial effects of exposure to solid-waste facilities. Social Science & Medicine, 37, 791-804.

Erikson, K. (1990). Toxic reckoning - business faces a new kind of fear. Harvard Business Review, 68, 118-126.

Gebiedsgerichte werking Stad Gent (2009). Dampoort. In Gent in cijfers 2009:wijkmonitor (pp. 154-163). Gent.

Giddens, A. (1990). The consequences of modernity. Cambridge: Polity Press.

Giron, S. L., Mateus, J. C., & Mendez, F. (2009). Impact of an open waste disposal site on the occurrence of respiratory symptoms and on health care costs of children. Biomedica, 29, 392-402.

Goldberg, D. P. (1972). The detection of psychiatric illness by questionnaire. Londen: Oxford University Press.

Gunter, V. & Kroll-Smith, S. (2007). Volatile places - a sociology of communities and environmental controversies. Thousand Oaks: Pine Forge Press.

Gunter, V. J., Aronoff, M., & Joel, S. (1999). Toxic contamination and communities: using an ecological-symbolic perspective to theorize response contingencies. Sociological Quarterly, 40, 623-640.

Havenaar, J. M., de Wilde, E. J., van den Bout, J., Drottz-Sjoberg, B. M., & van den Brink, W. (2003). Perception of risk and subjective health among victims of the Chernobyl disaster. Social Science & Medicine, 56, 569-572.

Inglehart, R. (1997). Modernization & postmodernization: cultural, economic and political change in 43 societies. Princeton: Princeton University Press.

Kasperson, R. E., Renn, O., Slovic, P., Brown, H. S., Emel, J., Goble, R. et al. (1988). The Social Amplification of Risk - A Conceptual-Framework. Risk Analysis, 8, 177-187.

Koeter, M. W. J. & Ormel, J. (1991). General health questionnaire, Nederlands bewerking: handleiding. Lisse: Swets, test services.

Kroll-Smith, S. & Couch, S. R. (1991). What is a disaster? An ecological-symbolic approach to resolving the definitional debate. International Journal of Mass Emergencies and Disasters, 9, 355-366.

Lazarus, R. S. & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer.

Levin, M. D. & Cleophas, T. J. (2008). Steekproefgrootte berekenen. In M.D.Levin & T. J. Cleophas (Eds.), Zelf opzetten en uitvoeren van medisch wetenschappelijk onderzoek (pp. 123-138). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Lima, M. L. (2004). On the influence of risk perception on mental health: living near an incinerator. Journal of Environmental Psychology, 24, 71-84.

Marques, S. & Lima, M. L. (2011). Living in grey areas: Industrial activity and psychological health. Journal of Environmental Psychology, 31, 314-322.

Matthies, E., Hoger, R., & Guski, R. (2000). Living on polluted soil - Determinants of stress symptoms. Environment and Behavior, 32, 270-286.

Mava (2010). Addendum beschrijvend bodemonderzoek.

Pearlin, L. I. (1989). The sociological study of stress. Journal of Health and Social Behavior, 30, 241-256.

Picou, J. S., Gill, D. A., Dyer, C. L., & Curry, E. W. (1992). Disruption and stress in an Alaskan fishing community: initial and continuing impacts of Exxon Valdez oil spill. Organization & Environment, 6, 235-257.

Pidgeon, N., Hood, C., Jones, D., Turner, B., & Gibson, R. (1992). Risk Perception. In Risk: analysis, perception and management (pp. 89-134). London: Royal Society.

Rich, R. C., Edelstein, M., Hallman, W. K., & Wandersman, A. H. (1995). Citizen participation and empowerment: The case of local environmental hazards. American Journal of Community Psychology, 23, 657-676.

Seidman, S. (2004). Introduction - Conflicting views of social theory. In Contested knowledge: social theory today ( Oxford: Blackwell Publishing.

Sjoberg, L. (2000). Factors in risk perception. Risk Analysis, 20, 1-11.

Sooman, A. & Macintyre, S. (1995). Health and perceptions of the environment in socially contrasting neighbourhoods in Glasgow. Health & Place, 1, 15-26.

Stad Gent (2011). Wijkmonitor - wijkfiche Dampoort. http://gent.buurtmonitor.be/quickstep/qsreport.aspx?report=wijkmon_z_t&geolevel=wijk&geoitem=13. Geraadpleegd op 12/04/2012

Stad Gent (2012). Dampoort: Over de wijk/Geschiedenis. http://www.gent.be/eCache/WDP/41/887.html.Geraadpleegd op 12/04/2012.

Stansfeld, S. A., Sharp, D. S., Gallacher, J., & Babisch, W. (1993). Road Traffic Noise, Noise Sensitivity and Psychological Disorder. Psychological Medicine, 23, 977-985.

Steptoe, A. & Feldman, P. J. (2001). Neighborhood problems as sources of chronic stress: development of a measure of neighborhood problems, and associations with socioeconomic status and health. Annals of Behavioral Medicine, 23, 177-185.

Stone, R. A. & Levine, A. G. (1985). Reactions to collective stress: correlates of active citizen participation at Love Canall. Journal of Prevention & Intervention in the Community, 4, 153-177.

Vandermoere, F. (2006). The process of soil excavation in a community - Site-specific determinants of stress perception. Environment and Behavior, 38, 715-739.

Vandermoere, F. (2008). Psychosocial health of residents exposed to soil pollution in a Flemish neighbourhood. Social Science & Medicine, 66, 1646-1657.

Vrijheid, M. (2000). Health effects of residence near hazardous waste landfill sites: a review of epidemiologic literature. Environmental Health Perspectives, 108, 101-112.

Weber, O. (2001). Perception of environmental risks of company sites. Journal of Environmental Psychology, 21, 165-178.

Weber, O., Scholz, R. W., Buhlmann, R., & Grasmuck, D. (2001). Risk perception of heavy metal soil contamination and attitudes toward decontamination strategies. Risk Analysis, 21, 967-977.

Wigle, D. T., Arbuckle, T. E., Turner, M. C., Berube, A., Yang, Q. Y., Liu, S. L. et al. (2008). Epidemiologic evidence of relationships between reproductive and child health outcomes and environmental chemical contaminants. Journal of Toxicology and Environmental Health-Part B-Critical Reviews, 11, 373-517.

Wolfe, A. K. & Schweitzer, M. (1996). Anthropology and Decision Making about Chronic Technological Disasters: Mixed Waste Remediation on the Oak Ridge Reservation. In Annual Meeting American Anthropological Association 1 1/20/96 to 1 1-24-96.

Wood, L. & Giles-Corti, B. (2008). Is there a place for social capital in the psychology of health and place? Journal of Environmental Psychology, 28, 154-163.