Mystiek in de twaalfde eeuw belicht vanuit de transformationele methodologie

Jo
Heirman


Wat is dat nu, mystiek?
 
 
Mystiek. Het woord is gevallen. Je hebt er wel al eens van gehoord. En je weet wel ongeveer wat het betekent. Maar als ik je zou vragen: wat is dat nu, mystiek? Wat zou je dan antwoorden? Je zou niet meteen een pasklaar antwoord klaar hebben. Ofwel spreek je vanuit je buik, meng je improvisatie met informatie ‘van horen zeggen’. Ofwel ga je eerst rondneuzen op het net of in de bib om wat te lezen over mystiek. Wel, dat heb ik gedaan: 136 werken van en over mystiek heb ik doorgenomen. En nu zal ik je proberen uitleggen welke visies er bestaan op mystiek.
Je denkt nu misschien: 136 boeken, dan zullen er wel heel erg veel uiteenlopende meningen zijn. Vreemd genoeg is dat helemaal niet geval. Twee grote denksporen kan je onderscheiden in de opvattingen over mystiek. Enerzijds zijn er die mystiek zien als een ervaring van contact met ‘god’, anderzijds wordt mystiek gezien als een proces waarbij god de mens een andere mens maakt.
Ik zal deze twee denksporen uitleggen en aantonen met enkele voorbeeldjes.
 
Ik begin met de eerste stroming die mystiek ziet als een ervaring. De mens heeft het gevoel dat god rechtstreeks in contact met hem treedt. Een wonderlijk gevoel van immense vreugde, zonder precies te beseffen wat er gaande is, overvalt de mens. Hij heeft het gevoel dat hij god zo nabij is dat ze samen zijn. Dit gevoel van een liefdevolle vereniging met god wordt als iets heel onverwachts ervaren.
Om dit alles te verhelderen laat ik je een passage lezen van een tekst waarin een mystieke ervaring wordt beschreven.
 
 
Toen trof en overwon mij
 de zoete Jager,
en mijn ziel viel in de armen
van de Liefde ;
en ik kreeg een nieuw leven
en deed zo’n ruil :
dat mijn Geliefde van mij is
en ik van mijn Geliefde.
 
Hij schoot op mij een pijl af,
purperrood gekleurd door liefde,
en, omgevormd, werd mijn ziel
met haar Schepper één ;
geen andere liefde wil ik meer,
want ik gaf mij aan mijn God gewonnen :
en mijn Geliefde is van mij
en ik van mijn Geliefde.
Deze tekst is geschreven door Theresa van Avila, een mystica die in Spanje in de zestiende eeuw leefde. In deze tekst spreekt ze over een mystieke ervaring die haar is overvallen. Met de zoete Jager bedoelt zij god. Ze wordt op een wonderlijke en vreugdevolle manier getroffen door de liefde van god. Daardoor voelt ze zich één met god. Ze zijn als twee geliefden die van elkaar genieten.
Ik wil nog wijzen op één woordje in de tekst, namelijk op ‘omgevormd’. In de mystieke ervaring heeft Theresa het gevoel dat god haar een andere mens maakt. Het aspect ‘omvorming’ staat centraal in de tweede stroming, waarin mystiek wordt gezien als een omvorming. Ik leg je uit wat omvorming precies inhoudt.
 
De laatste jaren leggen geleerden er de nadruk op dat mystici hun ervaringen beschrijven als een proces van omvorming. Het is alsof god de mens een nieuwe mens maakt. Probleem is dat veel geleerden niet duidelijk maken wat ze onder omvorming verstaan. Ik denk dat je de omvorming het best als volgt ziet. De mens voelt, denkt en handelt op een nieuwe manier. Het is niet meer de mens die zelf aan het roer staat van het menselijke schip: god heeft nu de controle overgenomen. God beslist waarheen het menselijke schip vaart. Het is als bij een formule 1-spel op de computer: god heeft een spelconsole vast en stuurt de bewegingen van de wagen, de wagen die de mens voorstelt. Toch mag je niet denken dat de mens een passief wezen is geworden. Eerder is het zo dat de mens ‘samen-werkt’ met god. Terwijl god en de mens vroeger wel eens aan touwtrekken deden, staan ze nu aan dezelfde kant. God en de mens willen voortaan hetzelfde. Een voorbeeldje kan misschien opnieuw verheldering brengen:
 
 
Alles wat in hen leeft hangt af van de wil van een Ander. Zo handelen zij niet meer uit eigen wil. Ze laten helemaal niets over aan hun eigen beslissing, maar ze vertrouwen alles toe aan gods beschikking. Elke wens en elk verlangen van hen hangt af van gods wil en is gericht op gods beslissing.
(…)
Zoals de smelters, nadat het metaal gesmolten is en de modellen zijn voorgelegd, hun gewenste vorm naar believen vervaardigen en ze eender welk vaatwerk volgens de gepaste maat en de beoogde vorm voortbrengen, zo voegt de ziel in deze toestand zich makkelijk naar elke wens en wil van god. De ziel schikt zich zelfs door haar spontaan verlangen naar elke beslissing van hem en ze geeft vorm aan elke wil van haar volgens gods welwillendheid. En zoals het gesmolten metaal, als hem ruimte wordt geboden, gemakkelijk naar beneden stroomt, zo maakt de ziel zich in deze toestand spontaan nederig en volledig gehoorzaam en met genoegen neigt ze tot elk vorm van nederigheid volgens gods beschikking.
 
 
Dit is een tekst geschreven door Richard van Saint-Victor. Hij was een Fransman uit de twaalfde eeuw die schreef in het Latijn. Richard schrijft in deze tekst, die gaat over de liefde (tot god), over hoe god mystici omvormt. Door die omvorming handelt de mens niet meer volgens de eigen wil, maar volgens de wil van god, zo zegt Richard. God is de drijvende motor geworden achter het doen en laten van de mens. Richard geeft een beeld om het omvormingsproces uit te leggen.
God is als een metaalsmelter en de mens is het metaal. God smelt het metaal naar de vorm die hij voor ogen heeft: hij vormt de mens met andere woorden om volgens zijn wil en volgens het model dat hij voor ogen heeft.
Om een voorbeeld te geven: het zou kunnen dat de mens in het vervolg aandachtig en liefdevol omgaat met armen en zieken, omdat god vanbinnen in de mens werkt en wil dat de mens zich inzet voor de andere mensen. Richard zegt verder in de tekst dat het de wil van god is dat de mens alles doet voor de andere mensen.
 
Het is tijd nu om af te ronden. Ik hoop dat ik je wat wijzer heb gemaakt over de vraag wat mystiek is. Mystiek blijkt dus niet alleen een ervaring te zijn van een liefdevol samenzijn met god, maar ook en vooral een een proces van omvorming van de mens door god. De twee visies op mystiek - ervaring en omvorming - worden dikwijls tegenover elkaar geplaatst, alsof het ene het andere zou uitsluiten. Ik denk dat die twee visies perfect bij elkaar aansluiten. Tijdens de ervaring van de vereniging met god vormt god de mens om volgens zijn wil zodat god en de mens één blijven in denken, handelen en voelen…
 

Bibliografie

 

Adnès, P. – Agaesse, P. – Deblaere, S.J. – López-Gay, J. – Sales, M. – Solignac, A., Mystique, in: Viller. M. (ed.), Dictionnaire de la Spiritualité ascétique et mystique, doctrine et histoire.Paris 1980, 1878-1983
Almond, P., Mysticism and its Contexts, in: Forman, R.K. (ed.), The Problem of Pure Consciousness: Mysticism and Philosophy. Oxford 1990
Aris, M-A., Contemplatio. Philosophische Studien zum Traktat Benjamin Maior des Richard von St. Victor, mit einer verbesserten Edition des Textes. Frankfurt 1997
Bachrach, B., - Kroll, J., The Mystic Mind. The Psychology of Medieval Mystics and Ascetics. New York 2005
Baron, R., Hugues de Saint-Victor. Six opuscules spirituels. Paris 1969
Berndt, R., The School of St. Victor in Paris, in: Saebø, M., Hebrew Bible/Old Testament.The History of its Interpretation. 1/2: The Middle Ages. Göttingen 2000, 467-495
Berndt, R., La pratique exégétique d’André de Saint-Victor. Tradition victorine et influence rabbinique, in: Longère, J. (ed.), L’abbaye parisienne de Saint-Victor au moyen âge. Paris – Turnhout 1991, 271-290
Beyer de Ryke, B., La mystique comme passion de l’Un, in: Beyer de Ryke, B. – Dierkens, A., Mystique: la passion de l’Un, de l’Antiquité à nos jours. Bruxelles 2005, 9-20
Bishop, J. – Hart, M.C., Hildegard of Bingen. Text and Translation, in: Bishop, J. – Bynum, C.W. – Hart, M.C. – Newman, B.J., Hildegard of Bingen. Scivias. Translation and Introduction. New York 1990, 65-536
Blommestijn, H. – Maas, F., Mystiek en taal, in: Baers, J. – Brinkman, G. – Jelsma, A. – Steggink, O., Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspectieven. Kampen – Tielt 2003, 290-301
Blommestijn, H. – Rutten, T., Bernard van Clairvaux: een God om lief te hebben. Tekst en vertaling van De Diligendo Deo. Averbode 1997
Blommestijn, H., Maas, F. Kruispunten in de mystieke traditie. ’s-Gravenhage 1990
Boquet, D., L’ordre de l’affect au Moyen Age. Autour de l’anthropologie affective d’Aelred de Rievaulx. Caen 2005
Brouwer, C., Mystique et rationnalité chez les penseurs latins des XIe et XIIe siècles : Anselme de Canterbury (1033-1109) et Bernard de Clairvaux (1090-1153), in: Beyer de Ryke, B. – Dierkens, A., Mystique: la passion de l’Un, de l’Antiquité à nos jours. Bruxelles 2005, 97-107
Butler, C., Western Mysticism. the teaching of SS. Augustine, Gregory and Bernard on contemplation and the contemplative life.London 2003³
Bynum, C.W., Docere verbo et exemplo. An Aspect of Twelfth Century Spirituality. Missoula 1979
Cacciapuoti, P., “Deus existentia amoris”. Teologia dellà carità e teologia della Trinità negli scritti di Riccardo di San Vittore. Turnhout 1998
Certeau, M. de, La Fable mystique (XVI-XVIIe siècle). Mayenne 1982
Chase, S., Angelic Wisdom. The Cherubian and the Grace of Contemplation in Richard of St. Victor. London 1995
Chatillon, J. – Duchet-Suchaux, M. – Longère, J., Richard de Saint-Victor. Les douzes patriarches ou Beniamin minor. Paris 1997
Chatillon, J., Le mouvement canonial au Moyen Age. Réforme de l’église, spiritualité et culture. Paris-Turnhout 1992
Chatillon, J., Richard de Saint-Victor, in Dictionnaire de la Spiritualité ascétique et mystique, doctrine et histoire, Paris 1988, 593-654
Chatillon, J., Le titre du “Didascalicon” de Hugues de Saint-Victor et sa signification, in: Cazenave, A. – Lyotard, J.-F. (edd.), L’art des confins. Mélanges offerts à Maurice de Gandillac. Paris 1985
Chatillon, J., Les écoles de Chartres et de Saint-Victor, in: La scuola nell’occidente latino dell’alto medioevo. Spoleto 1972
Chatillon, J., La culture de l’école de Saint-Victor in: Gandillac, M. de – Jeauneau, E., Entretiens sur la Renaissance du 12e siècle. Paris 1968, 147-178
Cheney, S., Men who have walked with God: Being the Story of Mysticism. New York 1997
Chénu, M.D., Civilisation urbaine et théologie. L’école de Saint-Victor au XIIe siècle, Annales économies, sociétés, civilisations 29 (1974), 1253-1263
Chénu, M.-D., La théologie au douzième siècle. Paris 1966²
Clark, M.T., Die Dreienigkeit in der Lateinischen Christenheit. Richard von St.-Victor, in: McGinn, B. – Meyendorff, J. – Leclercq, J. (edd.), Geschichte der christlichen Siritualität. Von den Anfängen bis zum 12. Jahrhundert. 1993 Würzburg, 295-298
Constable, G., Medieval Monasticism. A select Bibliography. Toronto 1976
Constable,G., Moderation and Restraint in ascetic Practices in the Middle Ages, in Constable, G., Culture and Spirituality in Medieval Europe. Hampshire 1996, 315-327
Constable,G., The Ideal of Inner Solitude in the Twelfth Century, in Constable, G., Culture and Spirituality in Medieval Europe. Hampshire 1996, 27-32
Coulter, D.M., Per visiblia ad invisiblia. Theological Method in Richard of St.Victor (d.1173). Turnhout 2006
Cunningham, L.S.- Egan, K.J., The Way of The Mystics, in: Cunningham, L.S. – Egan, K.J., Christian Spirituality. Themes from the Tradition. New Jersey 1996
Deblaere, S.J., Témoignage mystique chrétien, in: Faesen, R. (ed.), Albert Deblaere, S.J. (1916-1994): Essays on mystical Literature. Leuven 2004, 113-146
Deblaere S.J., La Littérature mystique au moyen âge, in: Faesen, R. (ed.), Albert Deblaere, S.J. (1916-1994): Essays on mystical Literature. Leuven 2004, 291-315
Den Bok, N., Communicating the Most High. A systematic Study of Person and Trinity in the Theology of Richard of St. Victor. Turnhout 1997
Deploige, J., Priests, Prophets and Magicians: Max Weber and Pierre Bourdieu vs Hildegard of Bingen, in: Góngora, M.E. – Hemptinne, T. de (edd.), The Voice of Silence. Women’s Literacy in a Men’s Church. Turnhout 2004, 3-22
Deploige, J., In nomine femineo indocta: kennisprofiel en idelogie van Hildegard van Bingen (1098-1179). Hilversum 1998
Dinzelbacher, P., Christliche Mystik im Abendland. Paderborn – München – Wien – Zürich 2004
Dronke, P., Il secolo XII, in: Leonardi, C. (ed.), Letteratura latina medievale (secoli XI-XV). Un manuale. Firenze 2002, 231-302
Dumeige, G., Ives, Epître a Séverin sur la charité et Richard de Saint-Victor, Les quatre degrés de la violente charité. Paris 1955
Dumeige, G., Richard de Saint-Victor et l’idée chrétienne de l’amour. Paris 1952
Dupré, L., Mysticism, in: Eliade, M. (ed.), EncRel. New York 1987, 245-261
Edsman, C-M., Mysticism, Historical and Contemporary, in: Edsman, C-M. – Hartman, S. (edd.), Mysticism. Stockholm 1970, 7-33
Egan, H.D., An Anthology of Christian Mysticism. Collegeville (Minnesota) 1991
Faesen, R., Albert Debleare on the Divorce of Theology and Spirituality, in: Faesen, R. (ed.), Albert Deblaere, S.J. (1916-1994): Essays on mystical Literature. Leuven 2004, 407-425
Faesen, R., Mystiek en filologie, in: Baers, J. – Brinkman, G. – Jelsma, A. – Steggink, O., Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspectieven. Kampen – Tielt 2003, 285-289
Faesen, R., De kus van zijn mond, Streven 67 (2000), 771-778 (a)
Faesen, R., Begeerte in het werk van Hadewijch. Leuven 2000 (b)
Faesen, R., Richard van Saint-Victor. Vier graden van liefdesgeweld. Bonheiden 1998
Garber, R.L.R., Feminine Figurae: Representations of Gender in Religious Texts by Medieval German Women Writers. New York 2002
Gardet, L., La mystique. Paris 1970
Génicot, L., La spiritualité médievale. Paris 1971
Geybels, H., Het goddelijk gevoel. Een geschiedenis van de religieuze ervaring. Kapellen – Kampen 2005
Ghellinck, J. de, l’Essor de la littérature latine au XIIe siècle. Paris-Bruxelles-Bruges 1955²
Giard, Hugues de Saint-Victor: cartographe du savoir, in: Longère, J. (ed.), L’abbaye parisienne de Saint-Victor au moyen âge. Paris–Turnhout 1991, 253-269
Graef, H., Histoire de la Mystique. Paris 1972
Grün, A., Mystik und Eros. Munsterschwarzach 2005
Happold, F.C., Mysticism. A Study and Anthology. Reading 1986
Haug, W., Wendepunkte in der Geschichte der Mystik, in: Haug, W., Mittelalter und frühe Neuzeit. Ubergange, Umbrüche und Neuansätze. Tübingen 1999, 357-377
Heidegger, M., Gesamtsausgabe II Vorlesungen 1919-1944 60 Phänomenologie des religiösen Lebens III Die philosophischen Grundlagen der mittelalterlichen Mystik. Frankfurt 1995
Hirsh, J.C., The Boundaries of Faith. The Development and Transmission of Medieval Spirituality. Leiden-New York-Köln 1996
Illich, I., In the Vineyard of the Text. A Commentary to Hugh’s Didascalicon. Chicago-London 1993
Iser, W., The Implied Reader: Patters of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett. Baltimore-London 1974
Jaeger, C.S., Humanism and Ethics at the School of St.Victor in the early Twelfth Century, MS 55 (1993), 51-79
Jantzen, G.M., Power, Gender and Christian Mysticism. Cambridge 1997
Javelet, R., Image et ressemblance au douzième siècle. Strasbourg 1967
Javelet, R., Thomas Gallus et Richard de Saint-Victor, mystiques, Recherches de théologie ancienne et médiévale 29 (1962), 206-233
Javelet, R., Psychologie des auteurs spirituels du XIIe siècle, Revue des sciences religieuses 33 (1959), 97-164
Jeauneau, E., La philosophie médiévale. Paris 1967²
John, H., Hildegard of Bingen: A New Medieval Philosopher?,in Ebenreck, S. – Tougas, C. (edd.), Presenting Women Philosophers. Philadelphia 2000, 31-39
Kienzle, B.M., Constructing Heaven in Hildegard of Bingen’s Expositiones euangeliorum, in: Muessig, C. – Putter, A. (edd.), Envisaging Heaven in the Middle Ages. New York 2007, 34-43
King, U., Christian Mystics. London 2004²
Kirchberger, C., Richard of Saint-Victor. Selected Writings on Contemplation. London 1957
Knowles, D., What is Mysticism? London 1967
Lans, J. van der, Psychologie van de mystiek, in: Baers, J. – Brinkman, G. – Jelsma, A. – Steggink, O., Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspectieven. Kampen – Tielt 2003, 257-284
Leclef, E., Richard de Saint-Victor. Les quatre degrés de l’amour ardent. Paris 1926
Leclercq, J., The Love of Learning and the Desire for God: a Study of Monastic Culture. New York 1982
Leclercq, J., Monks and love in Twelfth-Century France. Oxford 1979
Leclercq, J., Modern Psychology and the Interpretation of Medieval Texts, Speculum 48 (1973), 476-490
Leclercq, J., L’amour des lettres et le désir de Dieu. Initiation aux auteurs monastiques de moyan âge. Paris 1963²
Leclercq, J., De Saint-Grégoire à Saint-Bernard. Du septième au douzième siècle, in: Bouyer, L. - Leclerq, J. - Vandenbroucke, F., Histoire de la spiritualité chrétienne: la spiritualité du moyen âge. Paris 1961, 11-274
Liere, F.A. van, Andrew of St. Victor (d. 1175): Scholar between Cloister and School, in: Drijvers, J.W. – MacDonald, A.A. (edd.), Centres of Learning: Learning and Location in pre-modern Europe and the Near East. Leiden-New York-Köln 1995, 187-196
Lubac, H. de, Exégèse médiévale. Les quatre sens de l’écriture. Paris 1964
Mathijsen, G., Monastieke mystiek tot ca. 1300, in: Baers, J. – Brinkman, G. – Jelsma, A. – Steggink, O., Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspectieven. Kampen – Tielt 2003, 585-596
McGinn, B., Visio Dei: seeing God in medieval Theology and Mysticism, in: Muessig, C. – Putter, A. (edd.), Envisaging Heaven in the Middle Ages. New York 2007, 15-33
McGinn, B., The Language of Inner Experience in Christian Mysticism, Spiritus 1.2 (2001), 156-171
McGinn, B., The Presence of God. A History of Western Mysticism. I: Foundations of Mysticism. New York 1995, I-XVIII en 265-343 (i.e. Introduction en Appendix: Theological, Philosophical, Comparativist and Psychological Approach to Mysticism)
McGinn, B., The Presence of God. A History of Western Christian Mysticism. II: The Growth of Mysticism. Gregory the Great through the Twelfth Century. New York, 1991
Medicus, G., Mapping Transdisciplinarity in Human Scienses in: Lee, J.W., Focus on Gender Identity. New York 2005, 95-114
Milis, L., Ermites et chanoines réguliers au douzième siècle, Cahiers de vivilisation médiévale 21 (1979), 39-80
Mohrmann, C., Etudes sur le latin des chrétiens. Tome II: latin chrétien et médiéval. Rome 1961, 182-232
Mommaers, P., The Riddle of Christian Mystical Experience : The Role of The Humanity of Jesus. Leuven 2003
Mommaers, P., Wat is mystiek? Brugge 1977
Moyaert, P ., De christelijke mystiek in wereldpanorama, in : Moyaert, P. – Walgrave, J., Mystiek en liefde. Leuven 1988, 3-133
Nakamura, H., “Cognitio sui” bei Richard von Sankt Viktor, in: Berndt, R.- Lutz-Bachmann, M. - Stammberger, R.M.W., “Scientia” und “Disciplina”. Wissentheorie und Wissenschaftspraxis im Wandel vom 12. zum 13. Jahrhundert. Berlin 2002, 127-156
Newman, B.J., Hildegard of Bingen. Scivias. Introduction, in: Bishop, J. – Bynum, C.W. – Hart, M.C. – Newman, B.J., Hildegard of Bingen. Scivias. Translation and Introduction. New York 1990, 9-53
Olpihant Old, H., The Reading and Preaching of the Scriptures in the Worship of the Christian Church. Volume 3: The Medieval Church. Cambridge 2004
Parsons, W.B., The Enigma of the Oceanic Feeling. Revisioning the Psychoanalytic Theory of Mysticism. New York-Oxford 1999
Pennington, B., Die Zisterzienser, in: McGinn, B. – Meyendorff, J. – Leclercq, J. (edd.), Geschichte der christlichen Spiritualität. Von den Anfängen bis zum 12. Jahrhundert. 1993 Würzburg, 220-231
Petroff, E.A., Body and Soul. Essays on Medieval Women and Mysticism. New York Oxford 1994
Petroff, E.A., The Mystics, Christian History 10 (1991), 21-64
Pfeifer, M., Trois ‘styles’ de la mystique cistercienne: Bernard, Guillaume, Aelred, CC 65 (2003), 89-110
Pranger, M.B., Bernard of Clairvaux and the Shape of Monastic Thought. Broken Dreams. Leiden-New York-Köln 1994
Robillard, J.-A., Les six genres de contemplation chez Richard de Saint-Victor et leur origine platonicienne, RSPT 28 (1939), 229-233
Ruh, K., Geschichte der abendländischen Mystik. Band I: Die Gründlegung durch die Kirchenväter und die Mönchstheologie des 12. Jahrhunderts. München 2001²
Schmidt, M., Richard von St. Viktor. Uber die Gewalt der Liebe: Ihre vier Stufen. München-Paderborn-Wien 1969
Schneiders, S.M., The Study of Christian Spirituality. Contours and Dynamics of a Discipline, Studies in Spirituality 8 (1998), 38-57
Smalley, B., L’exégèse biblique au 12e siècle, in: Gandillac, M. de – Jeauneau, E., Entretiens sur la Renaissance du 12e siècle. Paris 1968, 273-293
Smalley, B., The Study of the Bible in the Middle Ages. Oxford 1952²
Spijker, I. van’t, De ordening van affecten. Kloosterleven in de twaalfde eeuw, in: Stuip, R.E.V. – Vellekoop, C. (edd.), Emoties in de middeleeuwen. Hilversum 1998, 115-133
Spijker, I. van’t, Exegesis and Emotions. Richard of St. Victor’s “De Quattuor Gradibus Violentae Caritatis” in SE 36 (1996), 147-160
Spijker, I., van’t, Learning by Experience: Twelfth-Century Monastic Ideas, in: Drijvers, J.W. – MacDonald, A.A. (edd.), Centres of Learning: Learning and Location in pre-modern Europe and the Near East. Leiden-New York-Köln 1995, 197-206
Swart, T., De articulatie van de mystieke omvorming in ‘Die geestelike Brulocht’ van Jan van Ruusbroec.  Nijmegen 2006
Taylor, J., The Didascalicon of Hugh of St. Victor. New York-London 1961
Todoroff, B., Mystique occidentale: le cadre mental préliminaire, in: Beyer de Ryke, B. – Dierkens, A., Mystique: la passion de l’Un, de l’Antiquité à nos jours. Bruxelles 2005, 23-33
Todoroff, B., Laat heb ik je liefgehad. Christelijke mystiek van Jezus tot nu. Leuven 2002
Vandenbroucke, F., Nouveau milieu, nouevaux problems. Du douzième au quatorzième siècle, in: Bouyer, L. - Leclerq, J. - Vandenbroucke, F., Histoire de la spiritualité chrétienne: la spiritualité du moyen âge. Paris 1961, 275-382
Vauchez, A., La spiritualité du moyen âge occidental (VIIIe-XIIe siècles). Rome 1975
Verbaal, W., The Writer’s Love. Love and the Act of Reading: Plato, Augustine and Bernard of Clairvaux, in Claassens, G.H.M. – Verbeke, W., Medieval Manuscripts in Transition (edd.). Leuven 2006
Verbaal, W., Bernardus van Clairvaux – De taalmystiek van het Woord en zijn lezer, in: Biebuyck, B. – Buelens, G. – De Moor, K. – Keunen, B. – Martens, G. – Praet, D. – Roose, A. – Verbaal, W., Negen muzen, tien geboden. Historische en methodologische gevalstudies over de interactie tussen literatuur en ethiek. Gent 2005, 57-84
Verbaal, W., The Preaching of Community: Bernard of Clairvaux's Sermons and the School of Experience, MSS 48 (2004), 75-90
Verbaal, W., Annoncer le Verbe. Les homélies sur le missus est de Saint Bernard (I), CC 65 (2003), 111-136 (a)
Verbaal, W., Annoncer le Verbe. Les homélies sur le missus est de Saint Bernard (II), CC 65 (2003), 193-221 (b)
Verdeyen, P., Willem van Saint-Thierry en de liefde. Eerste mysticus van de Lage Landen. Leuven 2001
Vergote, A., Bekentenis en begeerte in de religie. Psychoanalytische verkenning. Kapellen - Kampen 1980²
Visser, N. – Witkam, J., Bernardus van Clairvaux. Hij kusse mij met de kus van zijn mond. Preken 1-9 over het Hooglied. Kampen 1999
Waaijman, K., Mystieke ervaring en mystieke weg, in: Baers, J. – Brinkman, G. – Jelsma, A. – Steggink, O., Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspectieven. Kampen – Tielt 2003, 57-79
Waaijman, K., Spiritualiteit. Vormen. Grondslagen. Methoden. Kampen 2000
Waaijman, K., Transformation: a Key Word in Spirituality, Studies in Spirituality 8 (1998), 5-37
Walgrave, J., Mystiek en eros, in: Moyaert, P. - Walgrave, J., Mystiek en liefde. Leuven 2000, 137-285
Willaert, F., Hadewijch. Visioenen. Amsterdam 1996
Wolff, E., Der intendierte Leser. Ûberlegungen und Beispeile zur Einführung eines literaturwissenschaftlichen Begriffs, Poetica 4 (1971), 141-166
Zinn, G., Die religiöse Welt des 12. Jahrhunderts. Die Regularkanoniker, in: McGinn, B. – Meyendorff, J. – Leclercq, J. (edd.), Geschichte der christlichen Siritualität. Von den Anfängen bis zum 12. Jahrhundert. 1993 Würzburg, 232-241
Zinn, G., Richard of St Victor: the Twelve Patriarchs; the Mystical Ark; Book Three of the Trinity. New York 1979
Zinn, G., Personification Allegory and Visions of Light in Richard of St. Victor’s Teaching on Contemplation, University of Toronto Quarterly 46 (1977), 190-214
Zwieten, J.W.M. van, Scientific and Spiritual Culture in Hugh of St. Victor, Drijvers, J.W. – MacDonald, A.A. (edd.), Centres of Learning: Learning and Location in pre-modern Europe and the Near East. Leiden-New York-Köln 1995, 177-186

Download scriptie (1.07 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Gent
Thesis jaar
2008