Todo Vuelve. Tijd en Historiciteitspolitiek in Naoorlogs Guatemala

HET GEHEUGEN VAN GUATEMALA
Of het verleden dat niet voorbij gaat

In de Guatemalteekse hooglanden worden de herinneringen aan de genocide nu al een tiental jaar letterlijk bovengehaald. Forensisch antropologen voeren er opgravingen uit van clandestiene massagraven die tijdens de burgeroorlog (1960-1996) gevuld zijn geraakt met de stoffelijke resten van vele slachtoffers. De inheemse Rosalina L., die de burgeroorlog overleefde, neemt de botresten van haar vader opgerold in plastiek mee in haar rugzak: “Het doet pijn ze te dragen… Het is alsof ik de dood meedraag. Maar ik ga ze niet onmiddellijk begraven. Deze botresten zijn het bewijs van mijn getuigenis.”

Een reis door de tijd

Gents historica Tessa Boeykens trok begin dit jaar naar Guatemala en reisde zowel letterlijk als figuurlijk terug in de tijd. Ze vergezelde o.a. de forensisch antropologen en verzamelde getuigenissen van de slachtoffers. Tijdens haar verblijf probeerde zij te achterhalen hoe het land omgaat met haar pijnlijke verleden. Het gewapend conflict eindigde pas een goede 12 jaar geleden en tekent vandaag nog steeds het collectieve geheugen van Guatemala.

De gepaste omgang met het verleden vormt één van de grote politieke vraagstukken van onze tijd en heeft ook vaak rechtstreekse gevolgen voor het heden. Met het oog op deze relatief recente problematiek is het ook Boeykens niet ontgaan dat hedendaagse historici zich veel te dikwijls opsluiten in hun universitaire ivoren toren. Met haar onderzoek wil ze daarom een dappere poging ondernemen om ook over de muren van het academische heen te kijken en zich als historica relevant te maken voor deze hedendaagse maatschappij. Want zoals de Franse historicus François Hartog het zegt: “Onze toekomst is ons heden en het verleden dat niet voorbij gaat, le passé qui ne passe pas.

Het geheugen van de sterkste

Naar aanleiding van de situatie in Syrië deed Rudy Vranckx in maart 2012 een rake uitspraak: “Het eerste slachtoffer in een oorlog is de waarheid. Zo is het altijd geweest en de overwinnaars schrijven later meestal toch de geschiedenis.” Ook in Guatemala is dit een feit. De Maya’s zijn altijd al de grote meerderheid geweest en tellen voor ongeveer 70 procent van de Guatemalteekse bevolking. Ondanks het feit dat zij met zoveel zijn, hebben zij nooit mogen deelnemen aan de nationale geschiedschrijving van het land. Ze werden en worden hiervan uitgesloten en het enigste wat ze hebben zijn hun herinneringen.

Boeykens wil nu ook deze Guatemalteken een stem geven en schreef daarom een alternatieve geschiedenis. Zo hoopt zij de inheemse bevolking te helpen in haar strijd tegen diepgeworteld racisme en sociale ongelijkheid. Daarnaast onderzocht ze ook wat het belang is van historisch geheugen en hoe het verleden gemanipuleerd kan worden voor politieke doeleinden. Ook de rol van historici tijdens transitieprocessen van dictatuur naar democratie krijgt de nodige aandacht.

Los van het feit dat zij geschiedenis heeft gestudeerd, is de scriptie van deze jonge historica vooral een zoektocht naar een betere toekomst voor de Maya’s en een kritische reflexie over de globale leugen van democratie en neoliberale vooruitgang. Of zoals Boeykens het zelf zegt: “Ik durf niet te beweren dat mijn werk spreekt in naam van alle slachtoffers. Toch beschouw ik het als één van mijn hoofddoelstellingen om te schrijven tegen sociale ongelijkheid en grove mensenrechtenschendingen. Het is een cruciale historische taak het verleden te begrijpen in de strijd om een betere toekomst.”

Kroniek van een aangekondigde uitbuiting

De onderdrukking van de inheemse bevolking begon reeds in 1523, toen de Spaanse conquistador Pedro de Alvarado de Guatemalteekse hooglanden in trok. De komende jaren won de politieke en economische elite steeds meer aan macht, wat in 1944 tot een eerste volksopstand zou leiden. Toen de sociaaldemocraat Jacobo Arbenz Guzmán in 1951 een poging tot landhervormingen ondernam en de Guatemalteekse Arbeiderspartij (PGT) legaliseerde, stootte hij echter op zware tegenstand van de elite en het leger.

De machthebbers van het land wilden hun privileges niet opgeven en zaten met een historisch gegroeide angst voor volksopstanden. Wie zich vanaf toen engageerde in de strijd om gelijke rechten werd genadeloos afgeschilderd als “een gevaarlijke communist, de dood waardig”.

Er volgde 36 jaar verscheurend burgerconflict met langs de ene kant het autoritaire militaire regime en langs de andere kant guerrillabewegingen, inheemse boeren, vakbondsleden en studenten. Het dictatoriale bewind van generaal Efraín Ríoss Montt werd tijdens de jaren ’80 het hoogtepunt van het conflict en mondde uit in een genocide op de Maya-bevolking. Huidig president en ex-militair Otto Pérez Molina blijft dit vandaag nog steeds ontkennen.

Diepe wonden

Volgens een vredescommissie van de Verenigde Naties kwamen zo’n 250.000 personen om het leven, vaak tijdens collectieve moordpartijen. Ook de andere cijfers kleuren rood: 45.000 vermisten, 430 dorpen van de kaart geveegd, 150.000 vluchtelingen en 1.500.000 ontheemden. Meer dan 83% van de slachtoffers waren Maya’s en 94% van de misdaden werd door het leger gepleegd. Een hoop statistieken, maar elk van deze cijfers heeft ook een gezicht.

Marcos vertelt: “Op een dag hoorden we dat het leger de dorpen begon binnen te dringen, de mensen vermoordde en alles stal, ook de schapen. Vanaf die dag moesten we naar de bergen vluchten om ons leven te redden. Wanneer het leger een gemeenschap binnentrad, vermoordde zij iedereen op haar weg; mannen, vrouwen en kinderen, en stak de huizen in brand.” Het hoeft dus niet te verbazen dat deze gruweldaden tot op vandaag een diep trauma hebben nagelaten in de afzonderlijke gemeenschappen en dat er van voltooid verleden tijd absoluut nog geen geen sprake is.

Geëngageerde geschiedschrijving

Onpartijdigheid is een na te streven basisprincipe voor elke onderzoeker, maar wie de groeiende maatschappelijke onbenulligheid van het vak wil tegengaan, zal "uit de veiligheid van de stilte" moeten stappen (Howard Zinn). Boeykens hoopt zo op een verantwoorde manier te kunnen bijdragen aan de strijd om het verleden, het heden en de toekomst van de Guatemalteekse inheemse bevolking.

Door alles in perspectief te plaatsen en historisch te contextualiseren kunnen historici vermijden dat geschiedenis wordt misbruikt en gemanipuleerd voor politieke doeleinden. Het is met zulke activiteiten dat de historicus zich op een verantwoorde manier kan, mag en zelfs moet engageren.