A critical analysis of the leniency instrument: finding the right balance between efficiency and justice in EU competition law

Het opsporen van kartels tussen multinationals: efficiëntie ten koste van rechtvaardigheid?

Samenvatting – Het verklikkersysteem dat de Europese Commissie gebruikt om kartels tussen ondernemingen op het spoor te komen, is vandaag even populair als controversieel. Enerzijds stelt het de Commissie in staat om in een korte tijdsspanne tegen lage administratieve kosten veel ondernemingen te beboeten. Anderzijds krijgt het systeem zeer veel kritiek omdat het de ondernemingen die in het kartel betrokken zijn, niet rechtvaardig behandelt. Dit onderzoek gaat na wat de maatschappelijke implicaties van dergelijk verklikkersbeleid zijn en stelt verbeteringen voor om het systeem (meer) aanvaardbaar te maken.

Situering van het onderzoek – De Europese Unie (hierna “EU”) gaat er prat op één van de weinige regio’s in de wereld te zijn met een eengemaakte economische ruimte (zonder invoerheffingen). Om deze eengemaakte markt te garanderen, ontwierp de EU verschillende regels die voorkomen dat multinationals en kleinere bedrijven samenspannen in een kartel om zo de prijs van hun producten artificieel op te trekken. Een afspraak tussen Coca-Cola en Pepsi Cola om hun producten slechts vanaf een in samenspraak bepaalde (te hoge) prijs te verkopen is een typisch voorbeeld van een kartel. De Europese Commissie is belast met het opsporen en het beboeten van dergelijke kartels. Vermits kartels in alle geheim worden gesloten, is het zeer moeilijk om ze op het spoor te komen en hun bestaan te bewijzen. Om aan deze bewijsproblemen tegemoet te komen, heeft de Europese Commissie het ‘verklikkerssysteem’ gecreëerd. Dit systeem houdt in dat een onderneming die in het kartel betrokken is, van een boete vrijgesteld wordt op voorwaarde dat zij de andere ondernemingen in het kartel verklikt en het bestaan van het kartel bewijst.

Onderzoeksvraag – Dit verklikkersysteem, dat ondernemingen een clemente behandeling aanbiedt in ruil voor hun medewerking met het onderzoek van de Europese Commissie, is vandaag de dag het ultieme wapen in haar strijd tegen kartels. De praktijk leert dat de mogelijkheid om een boetevrijstelling te bekomen in ruil voor het verklikken van andere ondernemingen voor velen een zeer aantrekkelijke optie is. De angst dat een andere onderneming het kartel bij de Europese Commissie eerst verklikt, is zo groot dat vandaag meer dan de helft van alle bestrafte kartels aan het licht komen aan de hand van het  verklikkerssysteem. Het systeem is echter niet zonder controverse. Ten eerste is het zo dat de Europese Commissie de kartellisten bijzonder hoge boetes oplegt. Aangezien veel ondernemingen door deze hoge boetes failliet gaan, voelen ze zich verplicht om het kartel te verklikken en op die manier de boete te ontlopen. Ten tweede blijkt uit de praktijk dat de ondernemingen die anderen verklikken en bijgevolg aanspraak maken op een boetevrijstelling, door de Europese Commissie zeer onfair behandeld worden. Zo lijkt de Europese Commissie arbitrair te beslissen of ze al dan niet een boetevrijstelling toekent, ook al heeft de onderneming in principe recht op een clemente behandeling. In deze masterscriptie ben ik nagegaan, gelet op de voormelde negatieve gevolgen, in welke mate het verklikkerssysteem van de Europese Commissie wel een legitiem systeem is, en of er alternatieven bestaan die minder nadelen met zich meebrengen.

Onderzoeksrelevantie en methode – De wetenschappelijke relevantie van het onderzoek naar de legitimiteit van het verklikkerssysteem is bijzonder groot. Doordat het verklikkersmechanisme vandaag veelvuldig wordt toegepast, is het onderzoek in staat om oplossingen voor te stellen die een grote impact op de huidige  werking van het systeem kunnen hebben. Daarnaast kadert het onderzoek in het actuele debat rond mensenrechten voor ondernemingen. Doordat het verklikkerssysteem essentieel een praktijkgericht systeem is, werd gekozen om het onderzoek vanuit de praktijk te voeren. Zo werden in een empirische benadering zowel de Europese Commissie als verscheidene ondernemingen geïnterviewd omtrent de voordelen en knelpunten van het systeem. Dit uniek empirisch onderzoek werd door beiden partijen actief ondersteund. Vanuit hun bezwaren werd daarna nagegaan of het verklikkersysteem een rechtvaardig systeem is. Om het onderzoek neutraal te voeren, werden echter eerst verschillende wetenschappelijk onderbouwde criteria ontwikkeld, waaraan het verklikkersmechanisme getoetst werd.

Resultaat van het onderzoek – Het onderzoek heeft aangetoond dat het verklikkerssysteem van de Europese Commissie vandaag zeer efficiënt is. De verschillende aspecten van het systeem voldoen echter niet aan de vereisten van een rechtvaardig en redelijk afdwingingssysteem. Dit resultaat was verrassend, en is een primeur in de rechtswetenschappelijke literatuur: voor het eerst werd bewezen dat het systeem, dat reeds tientallen jaren in werking is, fundamenteel illegitiem is. Deze vaststelling heeft mij in tweede instantie ertoe geleid om af te vragen waar de balans ligt tussen een rechtvaardige en een efficiënte afdwinging van kartels. Vandaag lijkt er teveel nadruk te liggen op efficiëntie in plaats van op rechtvaardigheid. Nadat deze tekortkomingen werden vastgesteld, heb ik enkele voorstellen aan de Europese Commissie geformuleerd die haar in staat moet stellen haar verklikkerssysteem rechtvaardiger te maken.

Conclusie – Aan de hand van dit onderzoek konden we constateren dat een systeem, nooit eerder in vraag gesteld en vandaag veelvuldig gebruikt, fundamenteel onaanvaardbaar is. Het resultaat is daarom van essentieel belang: op een neutraal wetenschappelijke manier werd bewezen dat ondernemingen verplicht worden te participeren aan systeem dat niet rechtvaardig is. Een clemente behandeling, in het begin opgevat als een uitzonderlijk systeem, is vandaag meer regel dan uitzondering. Terwijl het systeem erop gericht is meer kartels te beboeten en de administratieve kosten van de Europese Commissie te verlagen, dient men zich af te vragen of het niet (teveel) ten koste van de rechtvaardigheid gaat. Het miskennen van procedurele rechten van de  ondernemingen verwaarloost de waarden van de EU, en knaagt aan haar legitimiteit. Deze masterthesis maakt bijgevolg pijnlijk duidelijk dat het hoogtijd is de fundamenten van het systeem te herbekijken en na te gaan welke waarden voor de Europese samenleving echt belang zijn: rechtvaardigheid gecombineerd met efficiëntie, of efficiëntie ten koste van rechtvaardigheid?