Een etnografisch onderzoek in Villa Voortman over de constructie van psychische problemen

In ontmoeting: de boodschap van de stille stem

Wat gebeurt er nadat mensen de diagnose psychische problemen krijgen? Hoe denken ze hierover? Hoe praten ze over zichzelf? Dat zijn de vragen waarmee mijn ontdekkingstocht begon.

De relatie tussen maatschappij en mensen met ‘psychische problemen’ is problematisch. Contact met de psychiatrie heeft een grote invloed op het verhaal van de persoon. Deze masterproef geeft de verhalen van de mensen van Villa Voortman weer en illustreert daarmee op welke manier ze ‘psychische problemen’ in hun leven construeren. Dit werk is dan ook een verzameling van verschillende verhalen. De nadruk wordt gelegd op de veerkracht en de vloeiendheid van identiteit. Tegelijkertijd laat het Villa Voortman zien door de ogen van de mensen, nl. als een kostbare veilige plaats die hen ondersteunt. Vervolgens wordt er ook ingegaan op twee complementaire en krachtige bewegingen, nl. ‘vrede hebben met’ en activisme. Deze masterproef illustreert hoe krachtig deze mechanismen zijn. Daarnaast wordt de niet congruente situatie geschetst waarin vele bezoekers zich bevinden: enerzijds hebben velen een diagnose die zorg implicieert, maar anderzijds zijn hun levensomstandigheden hiermee niet in overeenstemming. Een ander opvallende eigenschap van de mensen van Villa Voortman is de grote wederkerigheid. Tegelijkertijd omvat deze masterproef ook het proces van de onderzoeker in een zoektocht naar transparantie en participatie.

Om mijn verhaal te begrijpen ga ik eerst in op hetgeen mij boeide, waarna ik de context van mijn onderzoek verduidelijk. Vervolgens ga ik kort in op hoe het verlopen is en bespreek ik enkele resultaten.

Bij mensen die een trauma hebben opgelopen, ontstaat er een voor en na in hun leven. Dat is toch wat je vaak hoort in documentaires of leest in autobiografieën. Dit boeit mij, misschien omdat er bij mij geen voor is. Ik ben geboren met een fysieke beperking. Maar ook ik vertel afhankelijk van de context en de specifieke tijd een ander verhaal. Het zijn deze verschillende verhalen die de kern vormen van mijn thesis.

De context waarin ik mijn onderzoek deed, is Villa Voortman. Officieel is het een dagactiviteitencentrum voor mensen met een dubbeldiagnose. Maar dat is niet de manier waarop het door de bezoekers en begeleiding wordt bekeken. In essentie is het een ontmoetingsplaats: mensen mogen zijn wie ze zijn en worden gerespecteerd. Iedereen is gelijkwaardig en draagt bij tot de vorming van de Villa. Mensen worden gezien en aangesproken als mensen, niet op basis van hun diagnose of problemen.

Dit klinkt eenvoudig, maar in de praktijk is Villa Voortman een complex gegeven. Het is een vrijplaats, maar maakt tegelijkertijd nog deel uit van de psychiatrie. Men denkt en handelt niet op basis van de diagnoses, maar het is een feit dat deze ooit gebruikt zijn om deze mensen te labelen. Men neemt samen met hen beslissingen, maar men wordt soms beperkt door regelgeving. Een betere omschrijving van deze context is terug te vinden in mijn thesis.

Voor mijn onderzoek begon ik bezoeken te brengen aan de Villa, zo ben ik langzaam één van de regelmatige bezoekers van de Villa geworden. Dit lijkt een eenvoudig rechtlijning proces, maar in werkelijkheid is het een weg van vallen en opstaan. Steeds opnieuw contacten leggen, gesprekken aangaan en een evenwicht zoeken. Soms stilstaan bij hetgeen gezegd wordt, soms bewust afstand nemen. Twijfels over of het participatief genoeg is of over de manier waarop ik dit onderzoek aanpak. Het besef dat het gaat om diep persoonlijke verhalen van mensen. Ontmoetingen met vreemden, eindigen als mensen die elkaar waarderen, verhalen delen en soms zelfs vrienden worden. Hoewel ik deze verhalen voor mijn thesis gebruik en op zoek ga naar verbindingen, blijft het belangrijk om deze te zien als verhalen van mensen. Na het schrijven heb ik dan ook herhaaldelijk mensen inzage gegeven en toestemming gevraagd.

Eén van de belangrijke zaken van mijn onderzoek is dat ik psychische problemen bewust tussen aanhalingstekens plaats. Ik vertrek vanuit de betekenisgeving van de persoon. Deze manier van denken is voor sommigen niet vanzelfsprekend, daarom wil ik dit graag verder verduidelijken met mezelf als voorbeeld. Mijn lichaam is anders dan de norm en ik word gezien als iemand met een fysieke beperking. Voor sommige mensen is dit een onbetwistbare realiteit. Hoewel ik dit begrijp, ga ik hier niet altijd mee akkoord. De verhalen die ik over mezelf vertel en de manier waarop ik mij laat zien veranderen afhankelijk van de context en de tijd. Soms benoem ik mezelf als een persoon met een beperking, op andere momenten verzet ik mij hiertegen. Afhankelijk van tijd en context heb ik hier andere gevoelens en gedachten over

Het hierboven beschreven fenomeen is een kernelement van mijn thesis. Mensen vertellen verhalen en geven zo opnieuw vorm aan hun identiteit. Het is een soort van web: het kan groeien en evolueren in alle richtingen en het heeft verschillende startpunten. Mensen zijn niet een vaststaand iets, maar voortdurend in evolutie. Zo nemen mensen verschillende rollen op en hebben ze verschillende deelidentiteiten. In geen geval ontken ik dat er soms sprake kan zijn van een probleem. Wat ik wel doe, is luisteren naar de verhalen en een bewegingsruimte laten. Soms worden mensen aangesproken op een bepaald aspect van hun identiteit, bijvoorbeeld de opname in een psychiatrische ziekenhuis. In bepaalde situaties zullen mensen op basis van deze eenzijdige kijk reageren en bijvoorbeeld besluiten om deze persoon te negeren. De verschillende verhalen die mensen vertellen, zijn een manier om hier mee om te gaan. Er ontstaat ruimte voor een verhaal anders dan het dominante. Zo krijgen mensen terug controle en macht over het eigen leven

Kortom deze thesis omvat de boodschap van de stille stem. Herkenbaar is de vraag om respect en waardering, net als de worsteling met zichzelf. Verhalen van complexe mensen met ontzettend veel facetten in zoveel verschillende situaties en op zoveel momenten. Verhalen van mensen die ‘vechten om’ en ‘vrede hebben met’, mensen die groeien en evolueren, mensen in soms moeilijke situaties, ... Het is een vraag om ruimte te maken voor anderen, een pleidooi voor ontmoeting.