Actor achter tralies- Agent behind bars. De beleving van agency door gedetineerden te Wortel, een empirisch onderzoek

Vrijheid achter tralies

Beeld je eens in: van de ene op de andere dag wordt je vrijheid je ontnomen; je naam wordt vervangen door een nummer, je kan je familie en vrienden weinig of niet meer zien, je kan zelf niet meer kiezen met wie je omgaat, wanneer en hoe vaak je je doucht, wat en hoeveel je eet, hoe je je (vrije) tijd invult, naar welke tv- programma’s je kijkt,…                                                                                                                     Dàt is de situatie waarin gevangenen zich bevinden. Daarom werd er lange tijd gedacht dat gevangenen hun straf passief ondergaan, dat ze hun volledige identiteit verliezen en zelf geen enkele keuze meer (kunnen) maken. Dat klopt echter niet volledig, zoals blijkt uit mijn thesisonderzoek.“Gedetineerden zijn geen passieve marjonetten van het regime, maar beleven de gevangenis actief.”

Pain & gain

Binnen mijn thesisonderzoek heb ik de beperkingen erkend en beschreven die eigen zijn aan de gevangenisstraf. De gevangenis wordt gekenmerkt door een strak regime dat wordt opgelegd aan de gedetineerden, die vaak een cel moeten delen met een niet- zelfgekozen medegedetineerde, en die bijgevolg over weinig privacy beschikken. De socioloog Goffman benoemde de gevangenis daarom als een totale institutie; een plaats waar alle activiteiten (slapen, eten, werk, vrijetijd) georganiseerd worden onder eenzelfde autoriteit (de gevangenisdirectie). Sykes beschreef de vrijheidsbeperkingen die gevangenen ondervinden als zgn. “pains of imprisonment”. Maar naast deze beperkingen, heb ik in mijn onderzoek aandacht voor de mogelijkheden die gedetineerden hebben om binnen de erg beperkende context, toch nog min of meer zelf keuzes te kunnen maken. Gedetineerden zijn geen passieve marjonetten van het regime, maar beleven de gevangenis actief. Allen ervaren ze de gevangenisstraf anders. Ze zijn en blijven unieke sociale actoren, ze behouden hun ‘agency’ (actorschap). Hun kijk op de detentie kan o.m. bepaald worden door vroegere detentie- ervaringen, het al dan niet aanvaard hebben van de straf, het traject dat ze hebben afgelegd binnen detentie, de detentiefase (vooruitzichten op vrijkomen), hun thuissituatie en hun contacten met de buitenwereld. Daarenboven kan de reactietypologie zoals beschreven door Clemmer en herzien door Crewe bepalen hoe zij met de detentiesituatie omgaan; gaan ze rebelleren, of juist alle regels zo goed mogelijk volgen, gaan ze zich in zichzelf terug trekken, gaan ze akkoord met de doelstellingen van het gevangenisregime, formuleren ze kritiek op het gevangenispersoneel, willen ze zo snel mogelijk deze nare ervaring achter zich laten, of kunnen ze het op de een of andere manier naar hun zin maken op cel?

Gedetineerden blijven hoe dan ook een deel van hun eigen ‘ik’ behouden, en die ‘ik’ kunnen ze uiten op verschillende manieren. Ze kunnen deelnemen aan activiteiten in de gevangenis, zoals cursussen, workshops, ateliers, sportactiviteiten enzovoort. Dat is één manier om de eigen ‘ik’ in kwijt te kunnen, al krijgen slechts weinig gedetineerden de kans om hieraan deel te nemen, door de lange wachtlijsten voor de activiteiten. Bijgevolg moeten zij naar andere manieren op zoek om zichzelf te blijven of opnieuw op te bouwen. Het is voor de meeste gedetineerden in mijn onderzoek bijvoorbeeld belangrijk om televisie te kunnen kijken, om in overleg met celgenoten de programma’s die aanleunen bij hun interesses te kunnen volgen, naar muziek te luisteren, met de Wii te spelen. Zo kunnen zij bovendien hun tijd passeren, want voor sommigen duren de dagen erg lang in de gevangenis, en zeker wanneer zij (nog) maar weinig contact hebben met familie en vrienden. Voor diegenen die nog contact hebben met de buitenwereld, vormt het bezoek van familie en vrienden een mogelijkheid om zichzelf te kunnen zijn, of het schrijven en ontvangen van brieven. Daarnaast vinden vele gedetineerden het belangrijk om hun cel een beetje te kunnen inrichten, om er zich –zij het dan beperkt- thuis te kunnen voelen. Ze maken hiervoor gebruik van posters en foto’s. Sommigen stellen echter dat ze zich nooit thuis zullen kunnen voelen in de gevangenis, en dat het hangen van foto’s op cel deprimerend kan werken. Daarom proberen ze zo weinig mogelijk aan buiten te denken, en zo veel mogelijk met hun gedachten binnen te blijven, zoals volgende respondent stelt:

“(…) Mijn hoofd is gewoon fwwiet fwwiet, leeg. Mijn hoofd is niet in de gevangenis zelf. Want als ge uw hoofd gewoon in de gevangenis steekt... Ik heb mijn hart hier verkocht aan de griffie, en mijn ziel is buiten.”

Zeg me wie je vrienden zijn

Tot slot gaan we nog kort in op de relaties tussen gedetineerden onderling en tussen gedetineerden en personeel. Door een wederzijds wantrouwen en een angst van de gedetineerden om door het personeel benadeeld te worden, behouden gedetineerden en personeel een afstand ten opzichte van elkaar. Ook medegedetineerden zijn geen ‘vrienden’, zij worden niet vertrouwd door gedetineerden. Dit heeft tot gevolg dat gedetineerden bij niemand of nauwelijks met hun vragen, gevoelens, bedenkingen terecht kunnen. Sommigen voelen zich daardoor als het ware in de steek gelaten, alleen op de wereld. Anderen putten steun uit contacten met familie en vrienden, of interacties met vrijwilligers en diensten van buiten de gevangenis.

Besluit

Gedetineerden ervaren vele beperkingen van hun vrijheid, en van hun eigen ‘ik’. Volgende citaten maken dit duidelijk:

“Nee. Ik kan... ik màg hier mezelf niet zijn. Ik moet altijd maar ja knikken en ja knikken, en ok, dan verlies ik mijn identiteit. Da’s logisch he.”

“Ik voel mijn eigen een beetje op pauze gezet.”

Toch worden er mogelijkheden gevonden tot het herwinnen van agency in het invullen van de lege tijd, het personaliseren van de eigen cel, het (zo veel als mogelijk) onderhouden van contacten met de buitenwereld. Op die manier slagen sommige gedetineerden erin om zichzelf te blijven, baas te blijven over eigen leven, zoals volgende respondent stelt:

“Ik probeer mijn leven zoals buiten... niet zoals buiten te maken maar op mijn manier te maken, en als u dat lukt, dan hebt ge eigenlijk uw goesting.”

Het is belangrijk voor zowel academici, beleidsmakers als professionals uit de gevangeniscontext, om inzicht te verwerven in de betekenissen van agency, van het behoud van de eigen ‘ik’ van de gedetineerden om op die manier een beter begrip van de detentie-ervaring te verkrijgen. Dit heb ik dan ook geprobeerd in mijn thesisonderzoek.