Vertaling als alternatieve werkelijkheid
Vertaling als alternatieve werkelijkheid
Ook u verslindt boeken van anderstalige auteurs?
Als u die boeken in vertaling verkiest, moet u weten dat u niet noodzakelijk leest wat die auteur geschreven heeft. U leest namelijk een vertaalde interpretatie van die woorden, waardoor u eigenlijk een subtiel ander werk leest dan uw collega-boekenwurm uit bijvoorbeeld Frankrijk of Duitsland. Tegenstrijdig? Helemaal niet, want u wordt eigenlijk “gemanipuleerd”, nog voor u ook maar een letter leest.
De masterproef Les défis de la traduction d'un texte francophone postcolonial et hétérolingue: Le cas de “Nulle part dans la maison de mon père” d'Assia Djebar en allemand et en néerlandais onderzoekt hoe uitgeverijen het complexe werk voorstellen aan het publiek en analyseert welke veranderingen de meertalige brontekst van Djebar onderging in de Nederlandse en de Duitse vertaling.
De werkelijkheid van de uitgever: boeken als koopwaar
Meneer Dubois uit Frankrijk ziet het boek Nulle part dans la maison de mon père van Assia Djebar, een Algerijnse auteur die in het Frans schrijft, en denkt dat hij zich zal onderdompelen in de pracht van het exotische Algerije. Mevrouw Maes uit Vlaanderen vermoedt dat ze zal opgaan in een herkenbaar verhaal over een opgroeiend meisje en mevrouw Müller uit Duitsland verwacht een feministisch relaas over een jonge vrouw die zich ontworstelt aan het juk van de islamitische mannenmaatschappij.
De eerste indrukken van de lezers uit de verschillende landen zijn heel uiteenlopend en dat is niet verwonderlijk, want Dubois, Maes en Müller krijgen een andere kaft en korte inhoud voorgeschoteld. Nog voor u een boek opent, heeft de uitgever uw verwachtingen over de inhoud ervan dus al bepaald.
Taal als weerspiegeling van een werkelijkheid
Wanneer u zich dankzij of ondanks de marketing van de uitgeverij uiteindelijk in het boek verdiept, houdt de beïnvloeding niet op. Een veel subtielere beïnvloeding treedt nu in werking. U leest namelijk een vertaling van het oorspronkelijke werk.
Dat zou geen groot verschil mogen maken, want tenslotte gaat het om dezelfde brontekst? Daarin heeft u gelijk, maar taal weerspiegelt een welbepaalde werkelijkheid, soms ook een realiteit waarvoor in een andere cultuur geen equivalent bestaat. Omdat die niet voorhanden is, vult de vertaler die werkelijkheid voor u in. Vertaalonderzoek heeft aangetoond dat de invloed van de vertaler zichtbaar blijft in de doeltekst: altijd sluimert zijn stem in de vertaling.
Wanneer Djebar het over een roumi heeft, Arabisch voor een westerling of een christen, dan leest Müller Roumia en Maes christin. De Nederlandse vertaler heeft beslist om het oorspronkelijke woord, dat niet bestaat in het Nederlands, te vertalen, terwijl de Duitse vertaalster ervoor gekozen heeft om het vreemd aandoende woord te behouden, ook al komt het niet in die vorm voor in het Duits. De Nederlandse vertaler komt de lezer dus tegemoet, terwijl de Duitse vertaalster trouw blijft aan de brontekst.
Wat verderop komt Müller te weten dat een ney een Arabische rietfluit is, waar Maes het woord niet eens te zien krijgt. In de vertaling is ney weggelaten en vervangen door rietfluit. Wanneer beide dames lezen over het Arabische concept wa’ch, dan begrijpt Maes droefgeestige neerslachtigheid, terwijl Müller wa’ch interpreteert als Sehnsucht, melancholie (verlangen, melancholie). Hoewel droefgeestige neerslachtigheid een donkerdere ondertoon suggereert dan verlangen en melancholie, gaat het hier wel degelijk om de vertaling van eenzelfde uitdrukking: langueur mélancolique. De taal waarin u een boek leest, bepaalt dus mee de indruk dat het uiteindelijk op u nalaat.
De werkelijkheid van de vertaler: de veerman
Een vertaler staat voor heel wat uitdagingen bij het omzetten van de ene taal en cultuur in de andere en wordt vaak vergeleken met een veerman die de tekst van de ene oever, het origineel, naar de andere oever, de doeltekst, moet brengen. Bij de vertaling van meertalige teksten is het water wel erg woelig om de vracht “ongeschonden” naar gene zijde te laveren. Die vertaaluitdagingen worden nog uitvergroot bij een auteur als Djebar, die niet in haar moedertaal schrijft, maar in de taal van de voormalige kolonisator.
Djebar is opgegroeid in het koloniale Algerije en heeft nooit de kans gekregen om Arabisch te leren. De enige scholen in Algerije waren op dat moment de Koranschool, waar leerlingen religieuze verzen uit het hoofd leerden, en de Franse koloniale school. Hoewel Djebar het waardeerde dat ze als meisje onderwijs kreeg en ze erg hield van de Franse taal en literatuur, kon ze tot haar grote verdriet nooit Arabisch leren lezen en schrijven. Djebar heeft dan maar besloten om haar Algerijnse identiteit uit te drukken in haar schrijftaal, het Frans.
De historische werkelijkheid: taal als oorlogsbuit
Djebar heeft zich het Frans opnieuw toegeëigend als een “oorlogsbuit”, een uitdrukking die geijkt werd door de eveneens Algerijnse schrijver Kateb Yacine. Net als Yacine vervormt Djebar de taal en schrijft ze niet altijd volgens de norm. Bovendien doorweeft Djebar haar Frans nu en dan met vertaald Arabisch om de lezer de schoonheid van die onbekende taal te openbaren.
Soms komt de betekenis van die vreemde uitdrukkingen pas door de context aan het licht, en bepaalde Arabische woorden, zoals imam, zijn courant geworden in andere talen. Zo laat Djebar zien dat ook de onderdrukte cultuur een impact heeft gehad op de cultuur van de onderdrukker. Toch is die meertaligheid niet altijd even duidelijk. In het werk van Djebar is een onzichtbare onderlaag voor wie geen Arabisch kent. Geregeld vertaalt ze uitdrukkingen uit het Arabisch letterlijk in het Frans, wat een vreemde zin kan opleveren als “naakt de deur uitgaan”. “Naakt” betekent dan niet, “in haar blootje”, maar “zonder sluier”.
Een goede veerman kan de vracht met al zijn nuances netjes overzetten, maar verschillende veerlui die naar andere oevers varen, doen dat elk op hun manier. U kunt het zelf proberen uit te vlooien en de originele tekst lezen, maar als u de vreemde taal niet in al zijn finesses beheerst, riskeert u veel moois mis te lopen. Het is dan misschien beter om het aan de veerman over te laten en van de wondere wereld op de andere oever te genieten. Zonder veerman was u daar misschien nooit geraakt.
