"Soms lukt spreken gewoon niet."

Geloof het of niet, maar in mijn driejarige opleiding tot leerkracht lager onderwijs kwam het woord ‘verlegenheid’ niet één keer aan bod. Vreemd, want elke leerkracht krijgt ooit (lees: herhaaldelijk) te maken met een verlegen kind in de klas. Hoe ga je met zo’n situatie om? Leer een kind om dapper te zijn in plaats van assertief. Vertrouwen geven om zelfvertrouwen te creëren. Hoe ik het aanpak? Een verlegen kind laten uitgroeien tot mini superheld met zijn eigen (super)krachten.

Ik ben Dapper, en jij?

2 september, de start van het nieuwe schooljaar. Een angstige kleuter verstopt zich achter mama’s groene rok. Bang om naar de nieuwe klas te gaan. Enkele meters verder staat een tien jarige jongen gespannen naast zijn vader. Hoewel zijn vrienden blij zijn om de nieuwe meester te ontmoeten, is het voor B. helemaal anders. B. heeft selectief mutisme, een extreme angst om te spreken.

Volgens de Vereniging Selectief Mutisme Vzw zou er in elke Vlaamse school gemiddeld één leerling zitten die aan Selectief Mutisme lijdt. Toch is er veel onwetendheid, en helaas ook ongeloof wat verlegenheid betreft.

'Een stil kind ziet men vaak als een braaf kind, niet als een kind met een probleem.' [1]

Tijdens mijn opleiding viel het op hoe weinig aandacht er besteed wordt aan kinderen die niet durven spreken. Toen ik op zolder mijn heen-en-weerschriftje van de derde kleuterklas terugvond, kwam ik een dialoog tussen de juf en mijn moeder tegen. “Emma zegt niet veel in de klas” stond er, waarop mijn moeder antwoordde: “Ze groeit er wel overheen”. We zijn ondertussen vijftien jaar verder en ik moet toegeven, kinderen groeien niet over hun verlegenheid heen. Dat weet ik uit eigen ervaring. Leerkracht worden was voor mij een manier om te bewijzen dat ik wel durfde te spreken. Ik ging de strijd aan met mezelf, in de hoop dat er iets zou veranderen.

'Waarom praat hij niet gewoon, zo moeilijk is dat toch niet?' [1]

Spreekangst is een soort slechte gewoonte die het verlegen kind niet kan loslaten. Het is meer dan onzeker of beschaamd zijn. De angst om te spreken is zo groot dat dit invloed heeft op het functioneren van het kind. Het voelt alsof er een brok in zijn keel zit, waardoor het kind letterlijk geen woord uitgesproken krijgt. Dwingen om te spreken kan het tegenovergestelde effect hebben. De angst neemt toe, waardoor het nog meer zal dichtklappen.

'Het is een soort faalangst, maar dan om te spreken.' [1] 

Tijdens mijn onderzoek ging ik opzoek naar ervaringen van kinderen, tieners, ouders en hulpverleners die met extreme verlegenheid te maken kregen. Diezelfde avond kreeg ik tientallen ingevulde vragenlijsten binnen. Onder hen enkele twintigers, ex-selectief mutisten die, ondanks de hulp die ze kregen, nog dagelijks last ondervinden van hun spreekangst.

Volgens hulpverleners is spreekangst het meest aanwezig in schoolcontext. Ook bij hobby’s en op openbare plaatsen hebben deze kinderen het vaak moeilijk. Ze zijn bang om aangekeken te worden en om in het middelpunt van de belangstelling te staan. In een thuissituatie voelen de meeste kinderen zich veilig. Daarom is de aanwezigheid van een ouder of vertrouwenspersoon meestal noodzakelijk om te kunnen functioneren.

Dapper is een superheld!

Deze zomer ging ik mee als ervaringsdeskundige op het allereerste zomerkamp voor kinderen en jongeren met selectief mutisme in België. Twaalf deelnemers tussen acht en negentien jaar gingen mee, elk met één ouder. We trokken vijf dagen naar Anthisnes (BE) waar de kinderen voor het eerst de kans kregen om lotgenoten te ontmoeten. De kinderen waren geïnspireerd door de figuur ‘Dapper’, die ze voortaan ‘Dappertje’ noemden. Een fictieve figuur die ook voor hen een lotgenoot is. Dapper werd zowaar de mascotte van het kamp, een superheld die voor erkenning én plezier zorgde. Het is onvoorstelbaar hoe we deze kinderen zagen openbloeien. Dit gaf mij hoop. Er is verbetering mogelijk, maar we moeten er op tijd bij zijn. Hoe langer je wacht, hoe meer het een gewoonte wordt om niet te praten.

De meester zegt 'je bent verlegen', maar ik heb hem verteld: 'Meester, ooit word ik een superheld'.[2]

Ik kwam vrij snel tot het besluit dat er geen kant-en-klare aanpak bestaat om verlegenheid ‘op te lossen’. Verlegenheid is namelijk uniek en universeel. De oorzaak van de spreekangst is bij ieder kind verschillend, hoe zou je het dan op eenzelfde manier kunnen aanpakken?

Mijn doel? Verlegen kinderen de hulp bieden die ik nooit gekregen heb. Ik zocht een manier om leerkrachten en kinderen op een eenvoudige manier te ondersteunen. Praatangst leren begrijpen en herkennen zijn twee belangrijke stappen om op de juiste manier met verlegenheid om te gaan in de klas. Zo ontwikkelde ik de figuur ‘Dapper’. Een schildpad die bang is om te praten in de klas, maar helemaal zichzelf kan zijn als hij thuis is. Dapper motiveert het verlegen kind om ook superheld te worden (zijn verlegenheid te overwinnen) en te werken aan zijn superkrachten (meer (zelf)vertrouwen krijgen). Het resultaat is een koffer met bruikbare materialen, een kinderboek met bijhorend doeboek en een bundel voor leerkrachten met de passende titel: “Eerste hulp bij verlegenheid in de klas”. Eenvoudige tools om verlegenheid samen aan te pakken, elk op zijn niveau.

Verlegenheid overwinnen heeft nogal wat voeten in de aarde, maar het is allesbehalve onbegonnen werk. Hoe meer mensen, en in het bijzonder leerkrachten, verlegenheid herkennen en de juiste aandacht geven aan kinderen met praatangst, hoe meer kinderen hun verlegenheid zullen overwinnen. Het zijn niet de grote stappen, maar de kleine veranderingen die het verschil zullen maken. Aan alle kleine superhelden in wording: je kan meer dan je denkt.

[1] Anonieme getuigenissen uit vragenlijsten, ingevuld door ouders, ervaringsdeskundigen, kinderen en hulpverleners. Deze vragenlijsten werden opgemaakt door Emma De Ras.

[2] De Ras E., Dapper is een superheld. (2019).