Betonnen muren en politieke speeches

Betonnen muren en politieke speeches

Het politieke discours tijdens de Libanese protesten in 2019

Gewapend met vlaggen en slogans trokken duizenden Libanezen in oktober 2019 de straat op: “Het volk eist de val van het regime!” Het politieke establishment en de veiligheidsdiensten verdedigden zich met traangas, betonblokken en politieke woorden. Met beloftes en toegevingen over hervormingen trachtten de politici hun machtsposities te verzekeren, maar het protesterende volk was verbaal onverbiddelijk. “Allemaal betekent allemaal,” riepen ze: de hele politieke klasse moest ontslag nemen. Op 29 oktober nam premier al-Hariri het woord: de regering diende haar ontslag in.

Politiek lijkt op het eerste zicht geen taalspel. Het gaat over verkiezingen en campagnes, parlement en regering, beleid voeren en vooral het verwerven van macht. Maar in die alledaagsheid van het politieke zit een essentiële taalkundige, of eerder discursieve, dimensie vervat. Hoewel politici het in het openbaar niet vaak expliciet toegeven, zijn politiek en taal innig verbonden. Daar wees Aristoteles al op in de vierde eeuw voor onze jaartelling in zijn passage over het zoon politikon: de mens is een sociaal wezen in een politieke gemeenschap dat zich onderscheidt van dieren door zijn taalvermogen. Achter de schermen toont de rol van woordvoerders en persverantwoordelijken echter het belang dat politici aan hun strategische communicatie hechten.

“What’s in a name?”

In uitspraken van politici als “dat is maar een kwestie van semantiek” of “laten we er geen woordspelletje van maken” wordt die discursieve aard van politiek wel geëxpliciteerd. Maar een korte reflectie over alledaagse politiek wijst ons op de alomtegenwoordigheid van taal in het politieke veld: slogans op verkiezingspamfletten, speeches in parlementaire discussies en slagzinnen bij beleidsverklaringen. Politici trachten helder en overtuigend te communiceren, met een sterke argumentatie om het publiek te overhalen van hun standpunten. Op communicatief vlak construeren ze een gecontroleerde cognitieve omgeving, zoals John Wilson het noemde, van waaruit ze elke interpretatie en conclusie hopen te manipuleren. Wat is politiek dan nog meer dan een taalspel?

Politiek in Libanon, en in het Midden-Oosten over het algemeen, is complexe materie. De machtsverhoudingen uiten zich niet alleen in de politieke instellingen, maar worden ook geregeld manu militari beslecht. Daarnaast zijn politieke belangen er intens verweven met religieuze, economische en sociale verhoudingen. Onderzoek naar die verhoudingen en belangen is er in overvloed en de academische discussies over de politieke studie van het Midden-Oosten woeden volop. Toch ontbreekt er in dat studieveld vaak een taalkundig of discursief perspectief, waarbij de verhouding tussen politieke macht en taalgebruik centraal wordt gezet. Ook in onderzoeken over de Libanese protesten ontbrak die benadering. Een wetenschappelijke studie van politiek discours is daarom onontbeerlijk voor een degelijk begrip van de complexe ontwikkelingen in Libanon sinds oktober 2019. We werpen een expliciete blik op het impliciete.

Kritische discoursanalyse

In Concrete Walls and Political Speeches werden politieke speeches in het (Libanees) Arabisch van drie vooraanstaande Libanese politici geanalyseerd om te onderzoeken hoe zij strategisch taalgebruik inzetten om hun machtspositie te behouden, te versterken of uiteindelijk op te geven. Acht speeches door (ex-)premier Saad al-Hariri, president Michel Aoun en Hezbollah-leider Hassan Nasrallah werden aan een kritische discoursanalyse (critical discourse analysis of CDA) onderworpen, met als doel het politieke discours tijdens de protestbeweging te duiden en te bekritiseren. Die CDA-methode vindt haar oorsprong in het domein van de kritische theorie van de Frankfurter Schule, en tracht maatschappijkritiek en tekstanalyse te verenigen.

In Libanon worden de politieke machtsposities verdeeld over de verschillende religieuze sektes. Op dat politieke sektarisme wist zich een systeem van cliëntelisme en corruptie te enten, wat tot wijdverspreid wanbeheer en interne spanningen heeft geleid. De politieke klasse wist zich jarenlang te verrijken op de hoge verdiepingen in Beiroet, terwijl het verschil tussen arm en rijk in de straten van Libanon steeds groter werd. Het misbruik van de politieke macht in Libanon bracht dan ook de duizenden betogers op de straat in oktober 2019, en heeft ook de onderzoeker ertoe aangezet om een wetenschappelijk gegronde kritiek te formuleren op het politieke discours van de machthebbers. Kritische discoursanalysten moeten immers, zoals Adrian Blackledge het verwoordde, “zich verzetten tegen zij die tekst en spraak misbruiken om hun machtsmisbruik te staven, bevestigen of legitimeren.”

Macht behouden of toegeven?

Het zwaartepunt van de studie ligt op de taalkundige analyse van de acht speeches, waarbij de woordkeuzes, stijlfiguren, zinsconstructies, argumentaties, enz. van Hariri, Aoun en Nasrallah worden geduid met inzichten uit de politieke linguïstiek. Het strategische gebruik van persoonlijke voornaamwoorden wordt bijvoorbeeld door alle drie ingezet om een onderscheid te maken tussen de onbetrouwbare, corrupte politici en henzelf, terwijl verschillende metaforen en retorische stijlfiguren worden ingezet om hun gecontroleerde cognitieve omgevingen te versterken. De nadruk die ze leggen op thema’s als het Libanese nationalisme en hun afkeuring van het sektarisme, staat in schril contrast met de sektarische politiek die de drie leiders gedurende jaren hebben gevoerd. Alle taalkundige en discursieve middelen worden ingezet om hun machtsposities te behouden.

Daarnaast worden steeds de discursieve (processen van tekstproductie en -interpretatie) en de sociale (politieke en sociale ontwikkelingen) aspecten van de politieke speeches in acht genomen. Zo valt het op dat president Aoun het Libanese volk pas een week na het begin van de protesten toesprak, wat premier Hariri dus dwong de hete kolen uit het vuur te halen. Uiteindelijk zag die geen andere uitweg dan het ontslag van zijn regering, wat hij bekendmaakte in een korte, sombere speech voor een portret van zijn overleden vader en ex-premier Rafiq al-Hariri.

De meesterproef Concrete Walls and Political Speeches door Ruben Van Nimmen werd geschreven in het kader van de MA Arabistiek en Islamkunde aan de KU Leuven. De verhandeling werd opgedragen aan het Libanese volk, dat onnoemelijk heeft geleden maar zijn levenskracht steeds terugvindt.