Hoe Poetin de persvrije kraan stevig dichtdraaide
De buitenlandse correspondent in Rusland van naderbij bekeken
10 juni 2019. Drie Russische kranten protesteren met de kop “Wij zijn Ivan Goloenov” tegen de arrestatie van de kritische onderzoeksjournalist Goloenov en voor meer persvrijheid. Zijn de werkomstandigheden voor buitenlandse correspondenten in Rusland even bedreigend? Volgens een studie van Jana Valcke, studente journalistiek aan de KU Leuven, is de situatie er sinds Poetins aantreden enkel maar op achteruitgegaan.
Na de vergiftiging van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny en de aanhoudende protesten na de herverkiezing van de Wit-Russische president Loekasjenko, kwam Rusland de afgelopen maanden geregeld in de media. Ook de rol van journalisten bleef daarbij niet onbesproken. Eind augustus speelden honderden Wit-Russische journalisten die verslag uitbrengen in het buitenland hun accreditatie nog kwijt. Ook in buurland Rusland blijft het journalistieke beroep niet zonder gevaar. De resultaten uit het onderzoek van Valcke zijn dan ook brandend actueel.
Voor het onderzoek voerde de studente een literatuurstudie en negen diepte-interviews met Vlaamse en Nederlandse Rusland-correspondenten die actief zijn/waren in de periode van 1990 tot heden. Alle journalisten werden geïnterviewd over hun ervaringen tijdens hun correspondentschap en ze gaven hun blik op de evoluerende persvrijheid in Rusland.
Het blanke, mannelijke stereotype bevestigd
Buitenlandcorrespondenten voldoen vaak aan het specifieke profiel van een hoogopgeleide, blanke man van circa veertig jaar met al enkele jaren journalistieke ervaring op de teller. Uit dit onderzoek blijkt dat het profiel van de buitenlandcorrespondent in Rusland daarmee overeenkomt: “Slechts één op de negen correspondenten was een vrouw en ze beschikken allen over minimaal één diploma. Bijna de helft van hen heeft zelfs meerdere diploma’s behaald”, vertelt de onderzoekster.
Breedvoerige Russen
Uit het onderzoek blijkt dat Vlaamse en Nederlandse journalisten zich vaak beroepen op een lokale fixer. Die is naar verluidt van cruciaal belang om in orde te zijn met al het papierwerk. Enkel mits de juiste accreditaties en visums kan een buitenlandse journalist er zijn werk goed doen. Een fixer is dé toegangspoort naar de juiste mensen en instanties en vergemakkelijkt werken in het grootste land ter wereld.
“In tegenstelling tot wat velen in het Westen denken, is de gemiddelde Rus heel open en breedvoerig”, klinkt het. Het onderzoek toont aan dat buitenlandse journalisten graag met Russische burgers in gesprek gaan om te weten wat er echt leeft in de maatschappij. Volgens de correspondenten durven de Russen hun Poetin-kritische mening openlijk uiten voor een camera en microfoon. Op dat vlak brengt het journalistieke werk in Rusland geen problemen met zich mee.
De staatskanalen verspreiden pure propaganda.
- Vlaamse en Nederlandse correspondenten
Ook Russische media en persagentschappen zoals ITAR-TASS en Interfax zijn belangrijke bronnen aan informatie. De correspondenten volgen ook de staatsmedia, maar daar zal je volgens hen nooit een Kremlin-kritische stem horen. “De correspondenten zijn er zich van bewust dat de staatskanalen pure propaganda verspreiden. Daarom gaan ze vooral op zoek naar onafhankelijke bronnen zoals de krant Novaya Gazeta en radiozender Echo-Moskvy”, vertelt de studente. Met de komst van het internet en de sociale media is er in Rusland wel veel veranderd. Op Twitter, YouTube en kritische nieuwssites zoals Meduza (waarvoor de opgesloten kritische journalist Goloenov werkt, red.) gaan er veel onafhankelijke stemmen op van burgers en scherpzinnige journalisten.
The Golden Nineties
De persvrijheid in Rusland is sinds het aantreden van president Poetin sterk teruggeschroefd. De buitenlandse correspondenten herinneren zich de jaren negentig als een chaotische periode waarin alles kon. In ‘The Golden Nineties’ onder president Jeltsin was er sprake van absolute persvrijheid. “De correspondenten stellen dat de Eerste Tsjetsjeense Oorlog (1994-1996) veel heeft veranderd op vlak van persvrijheid. De media toonden hoe vuil Rusland die oorlog speelde en Poetin trok er zijn lessen uit. Bij de Tweede Tsjetsjeense Oorlog (1999-2009) duldde hij geen pottenkijkers meer en werden de kritische media in Rusland geëlimineerd”, zegt de onderzoekster.
Ondanks de gefnuikte persvrijheid is de situatie voor buitenlandcorrespondenten wel veel veiliger dan voor Russische journalisten. De Vlaamse en Nederlandse journalisten zeggen dat ze hun werk goed kunnen uitvoeren, op voorwaarde dat alle accreditaties in orde zijn. De correspondenten kwamen nog nooit in grote problemen. Ze ervaren geen censuur, maar spreken wel over een zekere druk van de Russische veiligheidsdiensten (FSB). Vooral in de Kaukasus, het Oosten en het Noorden is het opletten dat je niets verkeerd doet. De studie toont aan dat de buitenlandcorrespondenten hun job op een tamelijk vrije manier kunnen uitoefenen en voldoende toegang hebben tot informatie.
