Sun Yat-sen: hoe een dode staatsman vastzit tussen twee China's
Er zijn in de huidige wereld twee landen die zichzelf “China” noemen: de communistische Volksrepubliek China op het Chinese Vasteland (hierna “de Volksrepubliek”) en de Republiek China op het eiland Taiwan (hierna “Taiwan”). Sinds de economische opkomst van de Volksrepubliek in de jaren 1970 wordt het door steeds meer landen (179) erkent als het legitieme “China”, terwijl het aantal landen dat Taiwan ziet als het echte “China” stapsgewijs is geslonken tot veertien.
De Volksrepubliek is sinds 1949, het jaar waarin de Chinese Communistische Partij (CCP) de Chinese burgeroorlog (1927-1936, 1945-1949) in zijn voordeel beslechtte, een communistische dictatuur. Taiwan ontwikkelde daarentegen na jaren van autocratisch beleid onder Chinese Nationalistische Partij (beter bekend als KMT), de verliezende partij in de Chinese burgeroorlog, een open meerpartijendemocratie.
Geruime tijd werd verwacht dat ook de CCP vroeg of laat zou democratiseren. Onder het huidige leiderschap van president Xi Jinping zijn veel politieke hervormingen echter gestopt en is de scheiding tussen staat (de Volksrepubliek) en partij (CCP) schimmiger dan ooit. Een voorbeeld hiervan is het Chinese leger, dat niet onder bevel van een nationaal ministerie van Defensie staat zoals bijvoorbeeld in België, maar onder het directe gezag valt van de CCP.
Taiwans democratisering van de jaren 1990 was daarentegen ook niet de meest voor de hand liggende uitkomst. Net als de CCP op het Chinese Vasteland voerde de KMT in Taiwan lange tijd een uiterst repressief beleid. In de jaren 1960 en 1970 smolten ook op Taiwan staat (Republiek China) en partij (KMT) stap voor stap samen tot een eenpartijstaat. Vandaag de dag is de erfenis daarvan nog altijd zichtbaar in de vlag van Taiwan, die lijkt op de partijvlag van de KMT.
Toch wist men op Taiwan staat en partij tijdens de democratische hervormingen eind vorige eeuw weer uit elkaar te ontwarren, terwijl men hier in de Volksrepubliek niet in slaagde. Ondanks het feit dat deze “waaromvraag” niet eenvoudig te beantwoorden is, loont het de moeite het vraagstuk te benaderen door middel van een historisch figuur: de Chinese staatsman Sun Yat-sen (1866-1925).
Sun Yat-sen wordt vandaag de dag in zowel de Volksrepubliek als Taiwan vereerd, een genoegen dat weinig politici uit de moderne Chinese geschiedenis ten deel valt. Nadat Sun in 1911 het oude Qing-keizerrijk omver wierp werd hij de eerste president van de Republiek China. Tevens was de staatsman de grondlegger van de KMT, die hij schiep naar zijn persoonlijke politieke filosofie de Drie principes van het volk. Deze waren respectievelijk “nationalisme”, “democratie” en “volkswelvaart”.
De Drie principes van het volk hebben duidelijke invloed uitgeoefend op Taiwan, waar de officiële kalender nog altijd Suns revolutie van 1911 aanhoudt als jaar één, het volkslied zijn woorden citeert en de grondwet van het land begint met de opmerking: “[Taiwan is] een democratische republiek opgericht op basis van de Drie principes van het volk.” Suns portret hangt zodoende nog altijd trots als “vader van de Republiek” in het Taiwanese parlement.
Ondanks dat Sun de oprichter is van de KMT, de “aartsrivaal” de CCP, wordt hij opvallend genoeg ook in de Volksrepubliek vereerd. Bij de viering van het 70-jarige bestaan van de Volksrepubliek in 2019 werd “nationale voorvader Sun” bijvoorbeeld uitgebreid geprezen. Dit lijkt mogelijk wat vreemd en roept de vraag op hoe het kan dat een politicus die “democratie” hoog in het vaandel had tóch vereerd wordt in een dictatuur.
Aanwijzingen zijn te vinden in de jaren 1920, kort voordat de Chinese burgeroorlog tussen de CCP en KMT zou uitbreken. Sun Yat-sen poogde destijds met hulp van Sovjet-adviseurs een eenheidsregering te smeden om het verdeelde land te herenigen onder zijn KMT. In 1923 wist Sun met succes de CCP over te halen een alliantie te vormen. Het Communistische gedachtegoed van samensmelting van “staat” en “partij” deed in deze periode via de Sovjets de KMT (en indirect dus ook bondgenoot CCP) zijn intrede. Hoewel Sun zelf geen communist was, omarmde hij het communistische concept van versmolten eenpartijstaat in de hoop China te kunnen herenigen.
Een andere belangrijke verklaring voor de ogenschijnlijke bevreemdende verering van Sun in beide naties is de onduidelijkheid rond zijn ideologie. Bij het bestuderen van Suns speeches wordt duidelijk dat zijn definitie van “nationalisme” een stuk helderder was dan zijn omschrijving van “democratie”. “Nationalisme” stond voor Sun gelijk aan “eenheid van China onder een sterke regering”. “Democratie” mocht van hem voor lange tijd uitgesteld worden totdat een dergelijke eenheid was bewerkstelligd.
Sun hield zich altijd op de vlakte over welke vorm van democratie hij precies nastreefde. Lezingen waarin hij een Westerse vorm van democratie aanprees werden afgewisseld met speeches waarin hij de samenvoeging van partij en staat naar Sovjetvoorbeeld loofde en een eenpartijstaat leek na te streven. Voordat Sun zijn standpunt kon verduidelijken overleed hij echter in 1925.
Hoewel de Volksrepubliek en Taiwan allebei periodes hebben gekend van versmelting van partij en staat, was (en is) er met betrekking tot Suns ideologie een belangrijk verschil zichtbaar: de Volksrepubliek portretteerde hem als een nationalistische voorvechter van de dictatuur, terwijl Taiwan hem (zelfs in de dictatoriale periode) zag als een democraat die slechts een “tijdelijke” dictatuur toestond als overgang tot Westerse democratie.
Deze twee verschillende afspiegelingen van Sun sluiten aan bij de recente politieke geschiedenis van beide naties. De CCP wist Suns democratische ideologie vaak pragmatisch te negeren ten gunste van zijn nationalisme, wat mogelijk was vanwege Suns eigen vaagheid rond “democratie”. De KMT op Taiwan stond daarentegen onder druk om vroeg of laat te democratiseren, onder andere door het opnemen van Suns ideologie in de grondwet van Taiwan. Rekening houdend met Suns status als oprichter van de KMT was zijn roep tot “democratie”, hoe vaag dan ook, simpelweg moeilijker te negeren dan voor de CCP, die ideologisch verder van hem verwijderd was.
Sun Yat-sen is al een kleine eeuw niet meer onder ons, maar de karakterschetsen van hem lopen steeds verder uiteen. Zolang er twee China’s met verschillende politieke systemen op deze wereld zijn, zullen er waarschijnlijk ook twee sterk verschillende Suns voortbestaan: een Westerse democraat en een communistische nationalist.
