De zin of onzin van edelstenen op schilderijen

Is het jou al opgevallen dat er bijna altijd juwelen voorkomen op religieuze schilderijen? De reden hiervoor zou het tonen van rijkdom kunnen zijn in concurrentie met de politieke machten. Dit lijkt toch vreemd voor een Kerk die niet het bezit, maar liefdadigheid voor anderen als hoogste doel verkondigt. Of is er een verbogen boodschap die in onze steeds minder gelovige samenleving verloren gaat?

Leentjebuur spelen

Vandaag lijkt het zo evident dat de maker van het schilderij ook het creatieve brein is achter het idee van onderwerp tot uitwerking. Tot voor de zestiende eeuw was dit niet zo, het was de opdrachtgever die grotendeels bepaalde hoe alles eruit ging zien. Omwille van de vele religieuze thema’s van schilderijen van de Vlaamse Primitieven kwam ik uit bij de Katholieke Kerk. Ik ging na of eventuele christelijke betekenissen van edelstenen een invloed hadden op hoe ze uiteindelijk in bijbelvoorstellingen opdoken. Ik wou begrijpen wat een middeleeuwer dacht toen hij/zij in de kerk voor bijvoorbeeld het Laatste Oordeel stond met rond het altaar allemaal voorwerpen met echte edelstenen op.

Dus de schilder laat het onderwerp over aan zijn opdrachtgever, maar ook de Kerk moest die betekenis van edelstenen toch ergens vandaan halen. De oudste geschriften die iets vermelden hierover zijn algemene natuurencyclopedieën die dateren uit de eerste eeuw na Christus. Al snel gebruikten leiders van de samenleving edelstenen als machtssymbolen. Iedereen herinnert zich nog wel die geschiedenislessen uit het middelbaar waarbij grafgiften voor een koning of farao overladen waren met juwelen en goud. Maar blijkbaar was dit niet de enige reden. Edelstenen maakten deel uit van de economische handel in kostbare materialen en primitieve geneeskunde gebaseerd op magische krachten van stenen.

Edelstenen als boodschap

Hier maakte de Kerk zijn eigen verhaal van, als een soort rebus werd telkens het woord magie vervangen door God. In een afbeelding konden stenen dan aangeven naar welk verhaal uit de Bijbel men keek. Bijvoorbeeld een vrouw met een kroon versierd met bloemen en edelstenen was de Maagd Maria.

Toch was de verklaring voor de aanwezigheid van stenen niet zo simpel als de relatie tussen het kruis en Jezus Christus. De boodschap die de Kerk en de schilder wilden meegeven kon symbolisch zijn of men wou gewoon alles mooi decoreren. In onze samenleving lijken we misschien immuun voor alles wat te maken heeft met God of magie, maar wanneer het aankomt op panelen van de Vlaamse Primitieven zijn we massaal in kerken te vinden. Het lijkt me spannend te ontdekken of de manier waarop wij naar die rijke juwelen kijken dezelfde is als de gelovige burger van vroeger. De schilder en opdrachtgevers maken de keuze om zoveel moeite te doen een edelsteen op plat vlak weer te geven. Vanwaar komt die ijver?

Mijn zoektocht startte met het uitpluizen van oude geschriften over de natuur, stenen, heiligen en verhalen uit de Bijbel. Zo was er het geloof dat het opeten van een blauwe steen je hielp tegen maagpijn en dat edelstenen in een rivier het Aards Paradijs aankondigden. De boodschap ging van een helende naar een goddelijke kracht. Zo sprak een mystica uit de dertiende eeuw over een intieme relatie met God die ze voelde wanneer ze het licht door de edelsteen zag weerkaatsen.

Verborgen agenda van de Vlaamse Primitieven

Uiteindelijk ging ik goed naar de schilderijen zelf kijken met al deze informatie in mijn achterhoofd. Deze groep van intellectuele Vlaamse schilders uit de vijftiende eeuw was niet voor niks bekend om hun gebruik van olieverf, het bleek de geknipte techniek om edelstenen af te beelden. Misschien waren ze zich hiervan bewust en deden ze het expres om te laten zien wat ze konden. Of misschien ook wel om hun kennis van de Bijbel te tonen aan hun opdrachtgever. Bijvoorbeeld wanneer Jan Van Eyck edelstenen rond de fontein van het leven schilderde als knipoog naar de hemel op aarde.

De conclusie is echter dat er geen logisch systeem te ontdekken valt. Niet op elk religieus schilderij met een rivier komen er speciale stenen voor. Het hangt heel sterk af van de context en hoeveel belang men eraan hecht. Soms werden edelstenen weergegeven, omdat de leermeester het deed, soms om hun verfijnde schilderen te tonen of gewoon omdat de mensen dan langer bleven kijken naar de aantrekkelijke afbeelding.

De middeleeuwer zag de zin in van kerkversieringen en juwelen als signaal van hun liefhebbende God net zozeer als wij misschien het hele religieuze verhaal als onzin achter ons laten. Wij zijn de connectie dan wel verloren als maatschappij met deze ontastbare God, de edelstenen blijven nog steeds heel ‘echt’ aanwezig in de afbeelding. De populariteit van de Vlaamse Primitieven is onmiskenbaar, de tentoonstellingen en herdenkingsjaren groeien als paddenstoelen uit de grond. Je kan je na mijn onderzoek misschien afvragen of je het Lam Gods nog steeds zo zot geschilderd vindt zonder al die rijkelijke kleuren en materialen. Het is bijna zoals een speurtocht. Ga jij de uitdaging aan om bij een volgend bezoek de blauwe en rode stenen te tellen? Veel succes.