Wij zijn niet meer koloniaal… toch?
Hoe kijken wij anno Black Lives Matter naar Congo, onze ex-kolonie vanuit een ver verleden? Volgens de media gaat het best goed met onze kritische blik op het verleden, terwijl de wetenschappelijke literatuur ons nog steeds met de vinger wijst. De waarheid ligt ertussenin: we zijn op de goede weg, maar aan de finish zijn we nog niet.
Congo en wij
De zwarte instagramposts maakten langzaam plaats voor ieders vaccinatiebewijs. Af en toe passeert nog eens een hashtag Blackouttuesday, maar de hype rond de Black Lives Matter beweging is reeds lang niet meer zo hoog als ze geweest is. Ook de angstaanjagende verhalen van racistische liederen op festivals lijken wat gekalmeerd. Dan stellen we onszelf graag de vraag: is er nu iets verandert? Als een zatte man op Pukkelpop zijn koloniale keel openzet, is de verwondering en afschuw in Vlaanderen immens. Ook het dekolonialiseren van beelden, straten en steden behoort tot de alledaagse agenda tegenwoordig. Als men het nieuws een beetje zou volgen in Vlaanderen van buitenaf, lijkt het wel duidelijk: we aanvaarden niet meer dat er plaats is voor kolonialisme in onze samenleving.
Toch is dat maar één zijde van het verhaal. Wie niet alleen het nieuws zou volgen, maar ook eens de neus in de wetenschappelijke literatuur zou steken, krijgt een compleet tegengesteld beeld te zien. Ons woordgebruik, handboeken in scholen, het schrijven van boeken of het nog maar praten-over-Congo, er schuilt nog steeds kolonialisme in ons denken en doen. Congo is minderwaardig aan ons en we spelen er nog steeds maar al te graag de baas over.
De masterproef: het idee
Twee uiteenlopende standpunten en beiden bleken geen ongelijk te hebben. In mijn masterproef ging ik op zoek naar de blik die heerst op Congo, dit meer bepaald in Vlaamse kranten. Want kranten vertegenwoordigen hun lezers, en tonen hoe een bepaalde groep van mensen denkt over een bepaald onderwerp. Als ik dus wou weten hoe de gemiddelde Vlaming kijkt naar onze ex-kolonie, moest ik zo breed mogelijk gaan in mijn keuze van kranten. Ik koos daarop voor de drie grootste Vlaamse kranten: De Morgen, De Standaard en Het Laatste Nieuws, om zo een beeld te krijgen van socialistische, conservatieve en liberale lezers, alsook om zowel populaire als meer ‘elite’-kranten te kunnen vergelijken.
Daarbovenop wou ik, in tegenstelling tot de meerderheid van de literatuur, niet op één moment in de tijd kijken. Als er een verandering is in vergelijking met echte kolonialistische tijden, dan verwachtte ik een evolutie die ik doorheen de tijd kon analyseren. En als er een evolutie was, dan moesten er sleutelmomenten doorheen de tijd zijn die de evolutie konden veroorzaken. Daarom koos ik voor een analyse van de Vlaamse kranten op drie belangrijke periodes in de geschiedenis van België en Congo: de onafhankelijkheid in 1960, de officiële staatsverontschuldigingen van de uitzonderlijke paars-groene regering in 2002 en de Black Lives Matter beweging met de dood van George Floyd als hoogtepunt in 2020. Met betrekking tot een mogelijkse evolutie, werd verwacht dat de onafhankelijkheid deze negatief zou beïnvloeden, terwijl de overige twee sleutelmomenten eerder een verwacht positief effect zouden hebben.
De analyse bestond eruit om telkens krantenartikelen van de drie Vlaamse kranten een jaar voor en na de sleutelmomenten te bestuderen. Meer bepaald werd de analyse uitgevoerd aan de hand van een analyseschema, waarin enkele retorische kenmerken centraal stonden. Enerzijds waren er de twaalf koloniale retorische kenmerken van Spurr uit 1993, herwerkt tot een lijst van 7 koloniale retorische kenmerken. Het idee achter deze analyse was dat wanneer in een krantenartikel één van deze kenmerken kon worden teruggevonden, het artikel als koloniaal kon worden beschouwd. Echter, deze visie leek me nogal eenzijdig: hoe kan je ooit besluiten dat een artikel niet koloniaal is, als er geen kenmerken zijn om dekolonialiteit te meten? Zo kreeg het analyseschema anderzijds ook 6 dekoloniale retorische kenmerken, en konden krantenartikelen genuanceerder geanalyseerd worden.
Nog steeds een beetje koloniaal
De resultaten van de masterproef toonden enkele al dan niet onverwachte tendensen. In het algemeen kon de verwachte evolutie worden bevestigd: ja, anno 2021 wordt Congo al een stuk minder gepresenteerd op koloniale wijze dan het geval was voor en vlak na de onafhankelijkheid van Congo. In de periode van de onafhankelijkheidsverklaring van Congo rond 1960 was er inderdaad ook lichtjes een ommeslag te zien in de gebruikte retorische kenmerken, maar dit in de omgekeerde richting dan verwacht. Vooral Het Laatste Nieuws en De Standaard gingen in 1961 net meer dekoloniale kenmerken gebruiken in vergelijking met 1959. De verontschuldigingen van de paars-groene regering Verhofstadt in 2002 hadden wel het verwachte positieve effect: steeds meer gingen de drie kranten dekoloniaal te werk. Tot slot had ook de Black Lives Matter beweging een positief effect en sterker nog, daar waar in de periode rond 2002 er vooral gebruik gemaakt werd van eerder passieve retorische kenmerken, gebruikte men in de periode 2020 eerder harde retorische kenmerken, waarin heel duidelijk de kritische blik naar voren werd geschoven. Een uitzondering? Het Laatste Nieuws ging echter de andere kant op. Naarmate 2021 vorderde, kwamen steeds meer koloniale kenmerken opnieuw de kop opsteken.
Dus zijn we nog koloniaal? Wel, zowel de media als de literatuur was niet onjuist. Ergens er tussenin moet de waarheid gezocht worden. Ja, we zijn nog steeds een beetje koloniaal. Zeker met betrekking tot Het Laatste Nieuws, kan men zich vragen stellen of we echt helemaal af zijn van ons meerwaardigheidscomplex. Maar het positieve verhaal mag niet verloren gaan: we hebben reeds een lange weg afgelegd, en steeds meer komen kritische stemmen in de kranten op de voorgrond. We zijn er dus misschien nog niet, maar we zijn wel op de goede weg.
