Een mogelijke schakel: de gevangenisbeambte als gatekeeper in de preventie van suïcide achter de tralies.
De gevangenisbeambte: de schakel tussen leven en dood
De gevangenisbeambte: de schakel tussen leven en dood
Vorig jaar stapten in de Belgische gevangenissen maar liefst 16 gedetineerden uit het leven.
“De eerste keer dat ge dat ziet is ’t van oh my god! Oh nee nen dooie, oh oh! Den twee keer: ooooh. En den derde keer: ai lap, dju ‘k em het aan men been.”
Een boeiende maar tegelijk verassende uitspraak wat meteen de geladenheid van het suïcidaliteitsissue beklemtoont. Een thema dat ook in de gevangenissen heel lastig blijkt.
Overal worden zogenaamde ‘zelfmoordexperts’ opgeroepen om dit vraagstuk te verklaren. En aangezien de gevangenisbeambte door zijn eerstelijnsfunctie een onmisbare schakel in dit ganse proces is, wordt er meteen ook met een verwijtende blik in diens richting gekeken. Nochtans is het counteren van suïcidale gedetineerden één van de meest stresserende en provocerende facetten in de taakuitvoering. Men verliest in feite iemand die men niet kan of mag verliezen. Begrijp je de enorme druk en verantwoordelijkheid die op de schouders van de beambte komt te liggen?
Uiteraard hebben tal van wetenschappers zich verdiept in de wisselwerking van diverse factoren dewelke de kans op zelfdoding zouden kunnen vergroten of verklaren. Men lijkt wel op zoek naar erkenning en een gebruiksaanwijzing voor suïcidaliteit. Maar wat met de diegene die er mee geconfronteerd wordt? De ‘persoon’ van de mens die schuil gaat achter de façade van het vaak geridiculiseerde uniform wordt vaak vergeten. Desondanks ze met heel wat afgrijzen in aanraking komen wordt er verwacht dat ze professioneel en gelijkvormig handelen. En niet onbelangrijk: dat hierbij de nodige afstand bewaard blijft. Alsof het allemaal kinderspel is. Niettegenstaande is het net een professionele betrokkenheid en een goed intermenselijk contact wat het ‘verblijf’ in een gevangenis leefbaar maakt.
Zelfmoordsignalen en hulp op ‘afstand’
Gedetineerden die zichzelf van het leven willen beroven geven soms blijk van angst en verdriet, en er kan sprake zijn van toenemend gepieker en isolement. Maar daarnaast zijn er ook zovele boodschappen zoals: “het gaat niet meer”, ”ik wil dit niet meer”. Belangrijk is dat dergelijke signalen worden opgepikt en serieus worden genomen. Deskundigheidbevordering van sleutelfiguren (de gevangenisbeambten) in de leefwereld van gedetineerden is vervolgens een effectieve strategie in suïcidepreventie. Misschien kan de beambte inderdaad niet voldoende ‘voorgevormd’ worden voor zoiets aangrijpend, toch is er ergens training en ondersteuning nodig. Een zekere vormingscontinuïteit in combinatie met een gezonde dosis engagement en actieve betrokkenheid maakt een beambte unieker en parater.
Opmerkelijk is dat door de introductie van een reeks multidisciplinaire maatregelen (zoals opleiding en verbeterde gezondheidszorg) die specifiek gericht waren op deze problematiek, het Verenigd Koninkrijk het suïcidecijfer heeft weten terugdringen. Daar waar België zijn controle- en veiligheidslat enorm hoog legt, zien we dat ginds de essentie veeleer bij het interactionele aspect ligt. Althans toont onderzoek aan dat teveel nadruk op veiligheid het leven ondraaglijk kan maken en tot weerstand kan leiden. Telkens weer dient de afweging gemaakt te worden. Natuurlijk mogen we niet vergeten dat wanneer men de veiligheid wil garanderen op basis van interactie, dat gevangenisbeambten dan ook ter degen opgeleid moeten worden.
Omgaan met gevoel van onmacht
Het ethische uitgangspunt gedurende het hele proces van preventie van zelfdoding is een vorm van menselijke verbondenheid. Gedetineerden dreigen vast te geraken in een eigen logica waarbij gevoelens en gedachten haast onvermijdelijk naar zelfdoding leiden. Preventie veronderstelt een zekere inleving en begrip voor de situatie van gedetineerden. Maar dat brengt ook met zich mee dat gevangenisbeambten zich gedurende het hele proces erg machteloos en onzeker kunnen voelen. Het is nogal wiedes dat dit doorweegt en dat elke beambte voor zichzelf ook een manier moet weten te vinden om met deze geestelijke belasting om te gaan. Want wees eerlijk: ondanks dat zelfdoding een risico inherent aan het gevangenismilieu en ‘part of the job’ is, blaast het steeds weer elk doorwinterde gevangenisbeambte van zijn sokkel.
De leidraad en de werkelijkheid
De noodzaak van bekwaam personeel doet zich gevoelen. In dat verband is alleen het jammer dat Justitie daaraan weinig woorden vuil maakt. Bovendien is er in ons land op nationaal vlak geen suïcidepreventiebeleid voor gevangenissen, wat duidt op een gebrekkige participatie en ondersteuning.
We kunnen ons ongetwijfeld de vraag stellen of een gevangenis als concept wel doeltreffend is. Wat niet wegneemt dat het ‘boetseren’ van dé ultieme gevangenis een ware utopie is. Terwijl het Verenigd Koninkrijk van een sterk gestructureerd top-down verspreid zelfmoordpreventiestrategie geniet, leggen Belgische gevangenissen de focus op organische botom-up uitwerking van lokale initiatieven. Het is dan ook aangewezen om enerzijds kritisch te zijn voor de eigen werkmethoden, maar anderzijds open te staan voor bijsturing. De goede manier om met suïcidaliteit in gevangeniscontext om te gaan, is logischerwijs nooit helemaal zwart-wit. Daarom moet ook de uniciteit en de persoonlijkheid van de beambte centraal geplaatst worden.
Op naar de toekomst
Omwille van de groeiende nood aan eenduidigheid en handvaten is het belangrijk dat er op maat van elke gevangenis een draaiboek uitgewerkt wordt. In dergelijke richtlijn is de actuele kijk op suïcide en de preventie ervan niet alleen vastgelegd, maar wordt deze ook toegankelijk gemaakt voor de praktijk. Met andere woorden, er moet geen keurslijf ontwikkeld worden, dan wel een houvast waarbij er ruimte blijft voor de uniciteit van elk individueel geval en de context waarin suïcidaliteit zich aandient.
Gehoopt wordt dat de meesterproef een wake-up-call kan zijn en het belang van een correct en verantwoorde multidisciplinair preventiebeleid benadrukt. De focus wordt hierbij gelegd op de bijdrage van de gevangenisbeambte aan een dergelijk suïcidepreventiebeleid, waarbij er niet alleen aandacht is voor het suïcidaliteitsissue, de specifieke werkcontext in al zijn facetten, de heersende spanningsvelden maar zeker ook voor de inherente emotionele aspecten.
Arnold, H. (2005). The effects of prison work. In A. Liebling & S. Maruna (Eds.), The Effects of Imprisonment (pp. 391-420). Cullompton: Willan Publishing.
Arnold, H. (2008). The experience of prison officer training. In J. Bennett, B. Crewe & Wahidin (Eds.), Understanding Prison Staff (pp. 399-418). Cullompton: Willan Publising.
Baarda, D.B., de Goede, M.P.M., Teunissen, J. (2009). Basisboek Kwalitatief Onderzoek. Groningen: Wolters Noordhoff.
Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden (2005). http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
Bennet, J., & Wahidin, A. (2008). Industrial relations in prison. In J. Bennett, B. Crewe & A. Wahidin (Eds.), Understanding Prison Staff (pp. 117-133). Cullompton: Willan Publishing.
Berg, BL. (2004). Qualitative research methods for the social sciences. Boston: Pearson Education.
Beyens, K. & Boone, M. (2013). ‘Zeg maar Henk tegen de chef’. Ervaringen met het Belgische detentieregime in de PI Tilburg. Boom Lemma uitgevers: Den Haag.
Beyens, K. & Tournel, H. (2010). Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (pp. 199-323). Leuven: Acco.
Beyens, K., Dirkzwager, A. & Korf, D. (2014). Detentie en gevolgen van detentie. Onderzoek in Nederland en België. Tijdschrift voor Criminologie,2014 (56), 2, 1-30.
Blaauw, E & Kerkhof, A.J.F.M. (1999). Suïcide in detentie
Boeije, H. (2005). Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen. Amsterdam: Boom.
Bottoms, A.E. & Wiles, P. (2002). Environmental criminology. In: M. Maguire, R. Morgan, R. Reiner (eds). The Oxford handbook of criminology (3rd edn). Oxford: Offord University Press, 620-656.
Buddywerking Vlaanderen. (2012). De Buddy als brug naar de gewone wereld. Psychiatrie en Verpleging, 2012(5), 219-222.
Bukstel, L. H., & Killmann, P. R. (1980) Psychological effects of imprisonment on confined individuals. Psychological Bulletin, 88, 469-493. DOI: 10.1037/0033-2909.88.2.469.
Centrum ter Preventie van Zelfdoding (CPZ) (2008). FAQ. http://www.zelfmoordpreventie.be/algemeen/faq.php
Chauvenet, A. (1996). L’échange et la prison. In C. Faugeron, A. Chauvenet & P. Combessie (Eds.), Approches de la prison (pp. 45-70). Bruxelles: De Boeck.
Chauvenet, A., Orlic, B., Benguigui, G.(1994). Le personnel de surveillance des prisons (pp39-61).
Cinosi, E., Martinotti, G, De Risio, L. & Di Giannantonio, M. (2013). Suicide in Prisoners: An Italian Contribution. The Open Criminology Journal, 6, 18-29.
Claus, H., Beyens, K., De Meyer, R., Gryson, M., & Naessens, L. (Eds.). (2013). Huizen. Naar een duurzame penitentiaire aanpak. Brussel: ASP.
Coyle, A. (2005). Understanding Prisons: Key issues in policy and practice. Open University Press.
Coyle, A. (2008). Change management I prisons. In J. Bennett, B. Crewe & A. Wahidin (Eds.), Understanding Prison Staff (pp. 231-246). Cullompton: Willan Publishing.
Crawley, E.M. (2004). Emotion and performance: Prison officers and the presentation of self in prisons. Punishment & society, 6 (4), 411-427.
Crawley,E. M., & Crawley,P. (2008). Understanding prison officers: culture, cohesion and conflicts. In J. Bennett, B. Crewe & A. Wahidin (Eds.), Understanding Prison Staff (pp. 134-152). Cullompton: Willan Publishing.
Crewe, B. (2011). Depth, weight, tightness: Revisting the pains of imprisonment. Punishment & Society, 13(509), 509-529.
Crewe, B., Liebling, A. & Hulley, S. (2011). Staff culture, use of authority and prisoner quality of life in public and private sector prisons. Australian & New Zealand Journal of Criminology, 44 (1), 94-115.
CPT/Inf/E (2002) 1 – Rev. 2013, p. 39 http://www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCIQ…
Cutcliffe JR, Barker P. (2002). Considering the care of the suicidal client and the case for 'engagement and inspiring hope' or 'observations'. J Psychiatr Ment Health Nurs, (5), 611-621.
Decorte, T. (2010). Kwalitatieve data-analyse in het criminologisch onderzoek. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (pp. 441-471). Leuven: Acco.
Delisi, M. & Hochstetler, A. (2005). Importation, deprivation and varieties of serving time: An integrated-lifestyle exposure model of prison offending. Journal of criminal justice, 33, 257-266.
Delnooz, P. (1996). Onderzoekspraktijken. Amsterdam: Boom.
Dewaele, L., (1999). De penitentiair beambte, een sleutelfiguur. Panopticon, 1, 115-118.
Durkheim, E., (1951). Suicides: A Study in Sociology. Translated by J. A. Spaulding and G. Simpson. New York: The Free Press.
De Deken, L., Van Rossem, E., Pas, L., & Van Nuland, M. (2010). Preventie van suïcide: Hoe het suïciderisico detecteren en taxeren?. Huisarts Nu, 39(3), 121-124.
DG EPI, jaarverslag, 2012, Brussel, FOD Justitie, 2013,117
DG EPI, jaarverslag, 2013, Brussel, FOD Justitie, 2014, 83
DG EPI, jaarverslag, 2014, Brussel, FOD Justitie, 2015, 63
Duthe, G., Hazard, A., Kensey, A. & Pan Ke Shon, J.L. (2009). Suicide en prison: la France compare à ses voisins européens. Population & sociétés, 462, 1-4.
Du Jardin, J. (2004). “Schuldig verzuim”. In A. Vanderplas, P. Arnou en S. Van Overbeke (eds.), Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer. Antwerpen: Kluwer, afl. 45, 237-240.
Dye, M.H. (2010). Deprivation, importation, and prison suicide: Combined effects of institutional conditions and inmate composition. Journal of Criminal Justice, 38(4), 796-806.
Fazel, S. & Baillargeon, J. (2011). The health of prisoners. The Lancet, 377, 956-965. http://www.sciencedirect.com.ezproxy.vub.ac.be:2048/science/article/pii….
Fazel, S., Cartwright, J., Norman-Not, A. & Hawton, K. (2008). Suicide in Prisoners: a Review of Risk Factors. Department of Psychiatry and the Centre for Suicide Research, University of Oxford, 1-11.
Fazel, S., Grann, M., Kling, B. & Hawton, K. (2010). Prison suicide in 12 countries: an ecological study of 861 suicides during 2003–2007. Social Psychiatry Psychiatric Epidemiology.
Felthous, A.R. (2011). Suicide behind bars: Trends, inconsistencies, and practical implications. Journal of Forensic Sciences, 56(6), 1541-1555.
Fruehwald, S., Matschnig, T., Koenig, F., Bauer, P. & Frottier, P. (2004). Suïcide in custody: Case-control study. The British Journal of Psychiatry, 185, 494-498. http://bjp.rcpych.org/content/185/6/494.full.
Gibbs, J. (1982). The first cut is the deepest: Psychological breakdown and survival in the detention setting. The pains of imprisonment, 97-114.
Gryson, M. (2013). Reacties van gedetineerden op ‘de huizen’. In Claus, H., Beyens, K., De Meyer, R., Gryson, M., & Naessens, L. (Eds.). (2013). Huizen. Naar een duurzame penitentiaire aanpak. Brussel: ASP, 83-87.
Gupta, A. & Girdhar, N.K. (2012). Risk Factors of Suicide in Prisoners. Delhi Psychiatry Journal, 15 (1), 45-49.
Harvey, J. (2005), ‘Crossing the boundary: the transition of young adults into prison’, In Liebling, A. & Maruna, S. (red.), The effects of imprisonment. Cullompton: Willan Publishing, 232-254.
Hayes, L. (1995). Prison suicide: an overview and guide to prevention. The prison journal, 75, 431-456.
Hoifodt, T.S. & Talseth, A.G. (2006). Dealing with suicidal patients – a challenging task: a qualitative study of young physician’s experiences. BMC Medical Education, 6(44), 1-8.
Huey, M.P. & McNulty, T.L. (2005). Institutional conditions and prison suicide: conditional
Klofas, J.M. (1986). Discretion among Correctional Officers: The influence of Urbanization, Age and Race. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 30(2), 111-124.
Koppenjan, J. & Klijn, E.H. (2004). Managing uncertainties in networks. London, Routledge.
Lancaster, D. (2001). Suicide and self-harm among women and girls in HMP Holloway. Prison Service Journal, 138, 19–21.
Liebling, A. (1997). Deaths of offenders: the hidden side of justice: proceedings of a conference held at Brunel University. Uxbridge, England: Waterside Press.
Liebling, A. (1999). Prison Suicide and Prisoners coping. Crime and justice, 26, 283-359.
Liebling, A. (2001). Suicides in Prison: Ten years On. Prison Service Journal, 6, 35-41.
Liebling, A. (2011). Moral performance inhuman and degrading treatment and prison pain. Punishment & Society, 13(5), 530-550.
Liebling, A. (2015). MSt and roundtable.
Liebling, A. & Arnold, H. (2004). Prisons and their Moral Performance: A study of Values, Quality, and Prison Life. Oxford: Oxforms University Press.
Liebling, A., Durie, L.,Stiles, A. & Tait, S. (2006). Revisting prison suicide: the role of fairness and distress. In Liebling, A. & Maruna, S. (red.), The effects of imprisonment. Cullompton: Willan Publishing, 209-231.
Ludlow, A., Schmidt, B. Akoensi, T., Liebling, A. Giacomantonio, C. & Sutherland, A. (2015). ‘Self-inflicted Deaths in NOMS’: Custody amongst 18-24 Year Olds: Staff Experience, Knowledge and Views, study commissioned by Harris Review.
Marzano, L., Hawton, K, Rivlin, A. & Fazel, S. (2011). Psychosocial influences on prisoner suicide: A case-control study of near-lethal self-harm in women prisoners. Social Science & Medicine, 72, 874-883.
MacDonald, M.& Fallon, P. (2008). Health professionals in prisons. In J. Bennett, B. Crewe & A. Wahidin (Eds.), Understanding Prison Staff (pp. 349-366). Cullompton: Willan Publishing.
Maso, I. & Smaling, A (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: uitgeverij Boom.
Mchugh, M. & Towl, G. (1994). Organizational reactions and reflections on suicide and self-injury. The British Psychological Society, 28.
McLean, C., & Liebling, A. (2008). Prison staff in the public and private sector. In J. Bennett, B. Crewe & A. Wahidin (Eds.), Understanding Prison Staff (pp. 92-114). Cullompton: Willan Publishing.
Meldpunt zelfmoordpreventie.(2012).Draaiboek meldpunt suïcidepreventie. 18.
Ministry of Justice (2014). Safety in Custody Statistics England and Wales: Deaths in Custody to September 2014, London: Ministry of Justice
Mortelmans, D. (2007). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco.
Naessens, L. (2013). Personeel. In Claus, H., Beyens, K., De Meyer, R., Gryson, M., & Naessens, L. (Eds.). (2013). Huizen. Naar een duurzame penitentiaire aanpak. Brussel: ASP, 69-75.
OCPP, (2013). Suïcidepreventie in de gevangenis. Brussel, FOD Justitie.
Pannell, J., Howells, K. & Day, A. (2003). Prison Officer’s Belief Regarding Self-Harm in Prisoners: An Empirical Investigation. International Journal of Forensic Psychology, 1(1), 103-110.
Philipsen, H. & Vernooij-Dassen M. (2004). Kwalitatief onderzoek: nuttig, onmisbaar en uitdagend. Huisarts en Wetenschap,47(10):454-461.
Poirier, A. (2003). Le suicide en prison : statistiques, commentaires, questions. L’information psychiatric, 79(4),335-346.
Portzky, G., Audenaert, K., & van Heeringen, K. (2009) Psychosocial and psychiatric factors associated with adolescent suicide: A case-control psychological autopsy study. Journal of Adolescence, 32, 849- 862
Reyniers, C. (2014). Een gevangenisbeleid als architect van werktevredenheid en absenteïsme. VUB, 71p.
Reyniers, C. (2015). Suïcide achter de tralies: een multi-factorieel probleem en een multi-disciplinaire benadering. VUB, 23p.
Rivlin, A., Hawton, K., Marzano, L. & Fazel, S. (2013). Psychosocial Characteristics and Social Networks of Suicidal Prisoners: Towards a model of Suicidal Behaviour in Detention. PLoS ONE, 8(7), 1-11.
Robson, C. (2002). Real world research. Oxford: Blackwell Publishing.
Ross, M.W., Diamond, P., Liebling, A. & Saylor, W. (2007). Measurement of prison social climate: A comparison of an inmate measure in England and the US. Punishment & Society. Manuscript 1152. 1-54.
Schmitz, M. (2001). Intelligent balanceren tussen distantie en betrokkenheid. Huisarts & Wetenschap, 12, 555-558.
Shaw, J., Appleby, L. & Baker, D. (2003). Safer Prisons: A National Study of Prison Suicides 1999–2000.
Shefer, G. & Liebling, A. (2008). Prison privatization: In search of a business-like atmosphere? Criminology and Criminal Justice, 8 (3), 261-278.
Slade, K. & Forrester, A. (2015). Shifting the paradigm of prison suicide prevention through enhanced multi-agency integration and cultural change. Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, 26 (6), 737-758.
Snacken, S. (2005). Form of violence and regimes in prison: report of research in Belgian Prisons. In A. Liebling & S. Maruna (Eds.), The effects of imprisonment (pp. 306-339). Cullompton: Willan Publishing.
Snacken, S. (2014). Voorwoord. In H. Tournel, De Gevangenisbewaarder. Het professioneel leven in beeld (pp13-15).Maklu: Antwerpen/Apeldoorn.
Snow, L. & McHugh, M. (2002). The aftermath of a death in prison custody. In G. Towl, L. Snow & M. McHugh (Eds.), Suicide in prisons. Oxford: BPS Blackwell.
Sparks, R., Bottoms, A., & Hay, W. (1996). Prisons and the problem of Order. Oxford: Clarendon Press.
Sykes, G.M., The Pains of Imprisonment. Via: http://www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CB8Q…
Suto, I. & Arnaut, G.L.Y. (2010). Suicide in Prison: A Qualitative Study. The Prison Journal, 90, 288-312.
Schwartz-Lifshitz, M., Zalsman, G, Giner, L. & Oquendo, M.A. (2012). Can We Really Prevent Suicide? Curr Psyciatry Rep., 14(6): 624-633.
Talseth, A.G., Lindseth, A., Jacobsson, L., Norberg, A. (1997). Nurses’ narrations about suicidal psychiatric in-patients. Nordic Journal of Psychiatric, 51, 359-364.
Thoonen, E. & Duijst, W. (2014). Zorg ter voorkoming van overlijden in detentie. Nederlands Juristenblad, 90(18), 1240-1248.
Tournel, H. (2015). De gevangenisbewaarder. Het professioneel leven in beeld. Panopticon libri, 7.
Van De Voorde, R. & Bas, R. (2011). Gevangenismanagement voor dummies. Panopticon, 4, 42-47.
Vandeurzen, J. (2012/2013). Nota van de Vlaamse Regering. Gezondheidsdoelstelling ‘Preventie van zelfdoding’ en Vlaams Actieplan 2012-2020. Stuk 1814 (1).
Van Den Wyngaert, C. (2009). Strafrecht en strafprocesrecht: in hoofdlijnen. Antwerpen: Maklu.
Van Hemert, A.M., Kerkhof, A.J.F.M., De Keijser, J., Verwey, B., Van Boven, C., Hummelen, J.W., De Groot M.H, Lucassen, P., Meerdinkveldboom, J., Steendam, M., Stringer B., Verlinde A.A. & Van de Glind G. (2012). Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag. Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP), Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN). Utrecht: De Tijdstroom.
Van Laake, H. & Van Den Ameele, R. (2012). Reflecties inzake suïcidepreventie in een detentiecontext. Panopticon, 33 (6), 582-586.
Van Oenen, F.J., Bernardt, C., & Van der Post, L. (2007). Praktijkboek crisisinterventie. Utrecht: De Tijdstroom.
Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2012 – 2020)
Wichmann, C., Serin, R. & Motiuk, L. (2000). La prévision des tentatives de suicide chez les délinquants dans les pénitenciers fédéraux. Direction de la recherche Service correctional du Canada.
World Health Organization. (1999). Figures and facts about suicide. Geneva.
World Health Organization. (2007). Preventing Suicide in Jail and Prisons. Geneva.
Wortley, R. (2002) Situational Prison Control: Crime Prevention in Correctional Intsitutions. Cambridge: Cambridge University Press.
Wright, L., Borrill, J., Teers, R. & Cassidy, T. (2006). The mental health consequences of dealing with self-inflicted death in custody. Counselling Psychology Quarterly, June 2006; 19(2): 165–180.
Zohar, D. (1980). Safety climate in industrial organizations: theoretical and applied implications. Journal of applied psychology, 65, 96-102.
The Government Response to the Harris Review, 2015. Via https://www.gov.uk/government/news/governement-response-to-the-harris-r…
http//www.vad.be/alcohol-en-andere-drugs/onderzoek/dossiers/middelengebruik-e…
Vlaams expertisecentrum suïcidepreventie
EVRM
Burgerlijk wetboek
Strafwetboek