Emocratie: wat onze emoties vertellen

Klimaatbetogers in Brussel: burgers worden almaar kritischer en emoties laaien soms hoog op (foto Pelle De Brabander)

Het voorbije jaar waren we in grote delen van de wereld getuige van boze klimaatbetogers die vrezen voor de toekomst. In hun slogans richtten ze zich tot de politiek: “What do we want? Climate justice! When do we want it? Now!” In een gezonde democratie kunnen de emoties soms hoog oplaaien, maar wat vertellen ze ons eigenlijk over de tevredenheid met de werking van de democratie?

Een analyse van politicoloog Benjamin Blanckaert (VUB)

Je hoeft maar even op Facebook te scrollen, de krant te lezen of het nieuws te volgen om vast te stellen dat iedereen een eigen -kritische- mening heeft over de politiek. Wanneer we denken aan de politiek ervaren we bepaalde emoties. Tot op zekere hoogte zijn negatieve en positieve emoties inherent aan een levendige democratie. Sterker nog, het kunnen uiten van onze emoties op een constructieve manier, is van vitaal belang voor de democratie. Daar waar klimaatbetogers zich waarschijnlijk boos of ongerust voelen wanneer ze denken aan het gevoerde klimaatbeleid, zijn anderen net hoopvol, blij of zelfs opgelucht.

Emocratie: waar het gevoel regeert

Emoties zijn altijd al belangrijk geweest in de politiek: om massa’s te mobiliseren, om het volk te overtuigen tijdens debatten en onderhandelingen, ... Aristoteles had dit al heel vroeg door wanneer hij schreef over ‘pathos’ en het belang van retorica om anderen te overtuigen. Politici bespelen voortdurend onze emoties, bijvoorbeeld door voldoende emotie in hun boodschap te steken en levendige taal te gebruiken wanneer ze de bevolking toespreken. Emoties zijn een handig strategisch hulpmiddel en worden vaak gepolitiseerd, soms ten koste van de democratische tevredenheid van de kiezer.

Crisis van de democratie

Emoties spelen duidelijk een belangrijke rol binnen onze democratie. Diezelfde democratie staat vandaag echter onder druk door lange regeringsonderhandelingen, toenemende polarisatie, globale uitdagingen (bijvoorbeeld klimaatopwarming), populisme, extreme partijen, … Bovendien worden de burgers steeds kritischer en staat het vertrouwen in de politiek op een zéér laag pitje. Zó laag, dat sommigen zelfs spreken over “de crisis van de democratie”.

Emoties kunnen de pijnpunten van de samenleving blootleggen

Onze democratie berust op de politieke steun van haar burgers. Als we de democratie willen behouden, is het van levensbelang dat de kiezers tevreden zijn over de werking ervan. Democratische tevredenheid geeft immers een indicatie van de essentiële steun voor het democratische regime. Nu blijkt dat emoties ons (politieke) doen en laten zodanig kunnen sturen, is het een logische stap om na te gaan of positieve en negatieve emoties over de politiek ook de tevredenheid over de werking van de democratie kunnen beïnvloeden. Om dit te onderzoeken, heb ik een kwantitatieve analyse uitgevoerd op de data van een grootschalige survey die werd afgenomen bij meer dan 7000 Belgische kiezers in 2019.

Hoop doet (de democratie) leven

Mijn onderzoek lijkt te bevestigen wat we allemaal intuïtief aanvoelen. Politieke emoties zijn inderdaad zéér belangrijke verklarende factoren van de mate van tevredenheid over de werking van de democratie in België. Positieve emoties gaan gepaard met meer tevredenheid van de kiezer over de democratische werking, terwijl negatieve emoties samenhangen met minder tevredenheid over de werking van de democratie. Dit betekent dat hoe meer negatieve emoties de kiezer ervaart, des te minder tevreden hij of zij zal zijn over de democratische werking. Het omgekeerde geldt voor de positieve emoties.

Als we de democratie willen behouden, is het van levensbelang dat de kiezers tevreden zijn over de werking ervan

Boze klimaatbetogers zullen dus minder tevreden zijn over de werking van de democratie dan burgers die hoop putten uit het klimaatbeleid. Van alle afzonderlijke emoties blijkt uitgerekend boosheid de sterkst verklarende emotie te zijn. Hoe bozer iemand zich voelt over de Belgische politiek, hoe ontevredener deze persoon zal zijn met de werking van onze democratie.

Een tikkende tijdbom

Als we de democratie willen behouden, is het dus belangrijk dat er een evenwichtige balans is tussen negatieve en positieve emoties. Wanneer intense negatieve emoties gedurende een lange periode de overhand nemen en volledig genegeerd worden door politici en beleidsmakers, zijn ze een tikkende tijdbom voor de democratie. Zo kunnen ze ons samenlevingsmodel figuurlijk doen opblazen. Negatieve emoties zouden het democratische systeem kunnen ondermijnen doordat ze samenhangen met een lage mate van tevredenheid over de democratie. Politici die bewust inspelen op die negatieve emoties van de kiezer en deze emoties moedwillig uitvergroten uit eigenbelang, dreigen zichzelf op lange termijn te ondergraven. Is de ondergang van onze vertrouwde bestuursvorm nabij?

Het nut van negatieve emoties

Het fatalistische scenario kan vermeden worden. De democratie wordt terecht geprezen voor haar veerkracht en aanpassingsvermogen. Emoties dragen een signalerende en informatieve functie met zich mee. Ze zijn nuttig omdat ze de pijnpunten van de samenleving blootleggen. Zo leren beleidsmakers via de negatieve emoties van de bevolking wat er leeft in de samenleving en waar de burgers wél of niet achter staan.

De democratie wordt terecht geprezen voor haar veerkracht en aanpassingsvermogen

Niet lang na de klimaatbetogingen kwam de EU met haar Green Deal op de proppen. Ook de Belgische klimaatministers hebben de bezorgdheden “gehoord”. Wanneer beleidsmakers verstandig omspringen met de negatieve gevoelens van de kiezer, wordt de democratie er sterker van. In een ideale wereld beschikken onze politici over een behoorlijke mate van emotionele intelligentie en empathie. Politieke leiders moeten immers de emoties van de bevolking kunnen lezen en hierop op een verantwoordelijke manier kunnen reageren. Zijn onze leiders zich daar momenteel voldoende van bewust? Een gewaarschuwd man of vrouw is er twee waard.

Promotor: prof. dr. Didier Caluwaerts

Lees de scriptie

Dit artikel verscheen in de herfsteditie van de Vlaamse Scriptiekrant.