Tijd en levensritme: een etnografisch onderzoek over de invloed van tijdsystemen en levensritmes op ons welzijn

Ervaring van tijd(en)

Onze perceptie van tijd is niet alleen beperkt tot onze ervaring van de tikkende klok en de seizoensgebonden veranderingen. Tijd is ook een cultureel kenmerk, dat bepaalt wie we zijn, hoe we ons leven organiseren en hoe we sociale contacten leggen. Een persoonlijke ervaring die ik wil delen, illustreert dit.

Mijn verhuizing van Azië naar België vergde enkele aanpassingen, zelfs bij zoiets triviaals als boodschappen doen. Dat is voor mij soms zenuwslopend en vreet energie. Anders dan in mijn land van herkomst, sluiten supermarkten en lokale winkels in België immers vroeg in de avond. Om na het werk naar de supermarkt te gaan, moet ik me vaak haasten en kom dan vast te zitten in een avondfile. Het irriteert me als ik me wanhopig naar de winkel haast en niet voor sluitingstijd aankom. Afgezien van de fysieke inspanning, krijg ik, door de angst te laat te zijn, migraine, die soms de hele avond aanhoudt.

Als ik nadenk over ‘tijd’, verbaast het me, hoe verschillend tijd ervaren wordt in verschillende culturen en hoe de stressprikkels, die tijd kan veroorzaken, schade toebrengt aan ons fysiek en psychologisch welzijn. Met dit in gedachten, ben ik een onderzoek gestart naar de verschillende oorzaken van stress en emotionele belastingen gelinkt aan ‘tijd’ in verschillende culturen. Een ideaal startpunt hiervoor is Bali, Indonesië, waar ik een veldonderzoek van twee maanden uitgevoerd heb.

Veldwerk en hypothese

Als een van de meest gerenommeerde vakantiebestemmingen, trekt Bali jaarlijks duizenden toeristen. Tijdens de laatste decennia heeft het toerisme belangrijke sociaaleconomische veranderingen teweeggebracht voor de Balinezen. Toeristische trekpleisters zoals Kuta en Ubud hebben veel bewoners uit landelijke gebieden aangetrokken op zoek naar werk. Veel Balinezen verblijven in de toeristische steden voor hun werk en reizen veelvuldig naar hun herkomstdorp, waar ze telkens weer geconfronteerd worden met een volledig ander levensritme en andere levensgewoontes.

Bij mijn onderzoek naar hun ervaringen nam ik de volgende hypothesen aan:

1. het spanningsveld tussen het leven in de stad en het leven in het dorp met de traditionele rituelen kan lichamelijke vermoeidheid en burn-out veroorzaken; in uitzonderlijke situaties/gevallen zijn angst en opvliegendheid mogelijk b.v. wanneer een werkrooster samenvalt met een belangrijk ritueel in het herkomstdorp;
2. de lange termijn impact van tijd gerelateerde conflicten kan leiden tot een identiteitscrisis en het algehele welzijn schaden.

Verschillende tijdssystemen

Het naast elkaar bestaan van verschillende kalenders maakt van Bali een interessante plek voor dit onderzoek. Er zijn daar namelijk drie verschillende varianten: de Saka-kalender, de Pawukon-kalender, en de Gregoriaanse kalender. Elk van hen regelt verschillende domeinen van het Balinese leven. Enerzijds worden de Saka- en Pawukon-kalenders gebruikt om religieuze feesten en hiervoor gunstige dagen te bepalen. Anderzijds wordt de Gregoriaanse kalender voornamelijk gebruikt in de organisatie van het stedelijk leven en het werk in de toeristische sector.

In veel westerse samenlevingen zien we het verstrijken van de tijd als een teken van lineaire vooruitgang, maar in Bali wordt tijd anders gepercipieerd. In de Balinese Hindoe-filosofie wordt de toekomst beïnvloed uit de relatie met familie, voorouders en heilige geesten. Balinese hindoes geloven dat, wie regelmatig offers voorbereidt en deelneemt aan rituelen, hiervoor in de toekomst gezegend wordt met beloningen. Het versterkt ook de gemeenschaps- en familiale banden. Maar de vele ceremonies en rituele verplichtingen kunnen ook leiden tot mentale stress en fysiek ongemak wanneer verschillende waarden met elkaar in conflict komen.

Welke effecten kunnen de conflicterende tijdsschema’s en culturen veroorzaken?

Voor Balinezen, die zowel in de westers georiënteerde toerismewereld leven als in de traditionele Balinese religie in hun dorp, is de balans tussen toerismewerk en gemeenschap verplichtingen een zeer moeilijk evenwicht. Dit evenwicht en de hiermee verbonden gevoelens zijn niet alleen van persoon tot persoon verschillend, maar veranderen ook met de tijd.

Ik heb drie verschillende groepen van effecten geobserveerd:

1) Lichamelijke effecten

Veel van mijn gesprekspartners meenden dat de conflicterende schema's tussen werk en traditionele rituelen gecombineerd met de vele, lange reizen tussen dorp en stad tot lichamelijke vermoeidheid, slapeloosheid en chronische hoofdpijn leiden.

2) Emotionele effecten

Sommige, migrerende werknemers spraken over angstgevoelens. Anderen voelden zich schuldig en gefrustreerd wanneer ze niet konden voldoen aan de verantwoordelijkheden t.a.v. hun dorpsgemeenschap.

3) Effecten m.b.t. de identiteit

Er werden ook twijfels en zorgen geuit over de praktische kant van het Balinese hindoeïsme en de rituelen. Deze twijfels samen met de frustratie in verband met sociale en economische ongelijkheden, gaf veel Balinezen in de toerismesector het gevoel van stilstand in hun leven, in tegenstelling tot de ongedwongenheid van de toeristen.

Tijd en gezondheid

Tegenwoordig observeren en ervaren we een gevoel van tijdsgebrek omdat ons levensritme en begrip van een ‘goed leven’ verandert. Door het binnendringen van het kapitalisme in onze samenleving, wordt tijd meer en meer ervaren als een maatstaf voor succes.  Dit resulteert in tijdsdruk en zorgen over hoe we onze tijd het beste besteden. Deze tijdsdruk zelf en de zorgen over hoe we onze tijd best besteden, kan een negatieve invloed hebben op ons welzijn.

Tijd is geen zuiver objectief gegeven, maar is verbonden aan onze identiteit en emoties. Daarom zijn perceptie en gedrag t.a.v. tijd cultureel bepaald en gevoels-georiënteerd. Mijn onderzoek toont aan, dat de organisatie van alledaagse routines en de deelname aan economische activiteiten sterk bepalen (1) hoe wij ‘de tijd’ ervaren en (2) hoe wij lichamelijk en emotioneel op de tijd reageren (bv. bij een tijdsconflict).

Het doel van mijn masterproef is bij te dragen tot ons begrip van de tijd als een waarschuwende indicator evenals een factor bij het stijgende aantal burn-outs en stress in onze samenleving. Het onderzoeken en erkennen van onze relatie met ‘tijd’ stelt ons in staat om ons welzijn te evalueren en ons te helpen de controle over onze tijd terug te krijgen.